Wie de geschiedenis niet kent

Is gedoemd ze te herhalen

In 1905 deed de filosoof, schrijver, dichter George Santayana de uitspraak, die door velen met een liefde voor geschiedenis vaak wordt herhaald: “Wie de geschiedenis niet kent is gedoemd ze te herhalen.” Nu kun je deze uitspraak op meerdere manieren gebruiken. Je kunt er vanuit een macro standpunt naar kijken. De geschiedenis als beschrijving van het verleden van de door historici als belangrijk gevonden gebeurtenissen. Zoiets als de gevolgen van de moord op Pim Fortuyn. Je kunt op een mesoniveau kijken naar de gevolgen van ons collectieve gedrag in het verleden. Bijvoorbeeld de invloed van keuzes gemaakt door curriculumontwikkelaars voor een opleiding en de studenten van die opleiding. Of je kunt op microniveau kijken naar wat je eigen keuzes in het verleden voor gevolgen hebben gehad.

De geschiedenis

Als het gaat om geschiedenis dan denken de meeste mensen aan het vak dat ze op de basis- en middelbare school hebben gehad. Het vak waarin namen van mensen uit het verleden en de jaartallen die bij die mensen en hun handelingen hoorden. Dan gaat het om Hitler die in 1933 aan de macht komt in Duitsland. Dan heb je het over Napoleon Bonaparte die in 1804 de macht grijpt in Frankrijk en zichzelf tot keizer van Frankrijk kroont. Of je hebt het over Keizer Karel de Grote Paaltje met het jaartal 1882 die tussen 800 en 814 keizer der Romeinen was. Geschiedenis als een beschrijving van gebeurtenissen en mensen uit het verleden die blijkbaar invloed hebben gehad op het heden.

Macrogeschiedenis

Maar eigenlijk heb je het dan over macrogeschiedenis. Mensen als Hitler, Napoleon en Karel de Grote hebben met hun invloed op en samenwerking met andere mensen gebeurtenissen gecreëerd die de levens van heel veel mensen hebben beïnvloed. Ze hebben zelfs hele landstreken en landen beïnvloed met hun keuzes.

Meso- en microgeschiedenis

Onder dat macroniveau van geschiedenis heb je eigenlijk ook nog zoiets als meso- en microgeschiedenis. Geschiedenis op het niveau van landen, streken, organisaties of groepen mensen kun je mesogeschiedenis noemen. Hoewel dat sterk afhankelijk is van waar je begint met kijken. Kijk je op wereldwijdniveau naar de geschiedenis, dan is mesogeschiedenis de geschiedenis van een werelddeel. Kijk je op landelijk niveau naar de geschiedenis, dan is de mesogeschiedenis de beschrijving van gebeurtenissen op provinciaal niveau.

Geschiedenis op het niveau van individuele mensen kun je microgeschiedenis noemen. Maar je kunt de geschiedenis op het niveau van een straat of wijk ook microgeschiedenis noemen, waarneer je de geschiedenis van de stad het mesoniveau noemt. Terwijl de geschiedenis van een provincie dan de macrogeschiedenis kan zijn.

Het punt is echter dat al deze drie niveaus eigenlijk door elkaar spelen. Zo waren de beslissingen van Keizer Karel de Grote gebeurtenissen op microgeschiedenisniveau, ook al hadden ze vaak gevolgen op meso- en macroniveau. Terwijl ook beslissingen op mesoniveau gevolgen hebben op micro- en macroniveau in de geschiedenis. Zo heeft de beslissing van de Nationaal Socialistische Duitse Arbeiders Partij, met Hitler als boegbeeld, om mee te doen aan de Duitse parlementsverkiezingen van 1932 geleid tot een wereldoorlog en miljoenen persoonlijke drama’s.

Macro-, meso- en microgeschiedenis

Goed bezien kun je geschiedenis dus niet splitsen naar drie niveau’s, maar toch doen we dat wel. Want onze eigen persoonlijke geschiedenis, van onze jeugd bij onze ouders tot en met alle andere ervaringen die we hebben gehad, zouden we toch echt niet willen zien als iets dat behoort tot de meso- of macrogeschiedenis. Net zoals een regionaal opleidingscentrum (ROC) zijn geschiedenis niet zal beschouwen als een geschiedenis die deel uitmaakt van de macro- of microgeschiedenis. Hoewel die meso- en microgeschiedenissen wel beïnvloed worden door en invloed hebben op de macrogeschiedenis. Zo worden de beslissingen die het regionaal opleidingscentrum neemt beïnvloed door de keuzes die leerlingen maken op hun microniveau. Als bijvoorbeeld duizend leerlingen er voor kiezen om niet een zorgopleiding te volgen aan een ROC, maar naar een MBO opleiding te gaan. Dan betekent dat dat het ROC geen zorgopleiding kan aanbieden. Terwijl de gebeurtenissen op macroniveau ook gevolgen hebben voor het mesoniveau van het regionaal opleidingscentrum. Zo heeft een bezuinigingsbesluit voor het onderwijs, dat genomen wordt op landelijk niveau gevolgen voor wat een ROC aan geld beschikbaar heeft om opleidingen aan te bieden.

Geschiedenis kennen

Zo zijn er nog een heleboel voorbeelden te geven van hoe micro-, meso- en macrogeschiedenis elkaar beïnvloeden. Maar misschien is wel het bekenste voorbeeld de werking van democratie. Iedere vier jaar nemen stemmers op microniveau een beslissing die gevolgen heeft op macro- en mesoniveau, waarna het macro- en mesoniveau weer invloed uitoefent op het microniveau van de persoonlijke geschiedenis.

Burgemeester en wethouders van Nijmegen in 1927 Toch zie je dat we een slecht geheugen hebben voor geschiedenis. Vier jaar nadat we op een politiek partij hebben gestemd, stemmen we toch weer op die partij ook al is het bijna geen één van haar verkiezingsbeloftes nagekomen. Maar dat is niet het enige voorbeeld waarin wij onze eigen geschiedenis niet kennen. Een ander voorbeeld van onze beperkte kennis van de geschiedenis is die van het bedrijf waar we werken. Met uitzondering van de enkeling die opmerkt dat er twee reorganisaties geleden al gekozen was om in zelfstuderende teams te gaan werken. Waarna hij of zij toevoegt dat het toen is mislukt. Of het feit dat HR in het verleden de adviseur van de directie was en nu het advies krijgt om een adviseur van de directie te worden met zijn voeten in de aarde. Kennis van de geschiedenis is dus vaak zeer beperkt.

Kennis van macro-, meso- en microgeschiedenis

We hebben dus niet zo’n geweldige kennis van de geschiedenis of dat nu op macro-, meso- of microniveau is. We weten vaak wel precies te vertellen wat er allemaal leuk was in ons leven, zoals de geboorte van ons kind of die schitterende vakantie in Florence. Waardoor we bijvoorbeeld graag nog een keer op vakantie gaan naar Florence. We weten ook precies waarom we met bepaalde mensen wel en andere mensen niet op willen trekken. Zo vinden we het leuk om met vrienden uit te gaan, omdat we voor ons gevoel positieve ervaringen met en herinneringen van vrienden hebben. Maar willen we bijvoorbeeld geen contact met die vervelende buurman die altijd op zondagochtend om negen uur zijn gras maait met zijn lawaaierige motormaaier. Maar we herinneren ons niet dat vijf jaar geleden onze werkgever een plan had dat nu in licht gewijzigde vorm opnieuw wordt voorgesteld. Ook herinneren we ons niet dat politici ons werk beloofd hebben tijdens de laatste verkiezingscampagne en vervolgens alleen maar bezuinigd hebben.

Gedoemd

Op de één of andere manier hebben we dus moeite met het herinneren van het verleden. Wat volgens de uitspraak van Santayana betekent dat we gedoemd zijn tot herhalen van de geschiedenis. Maar dat is natuurlijk niet waar, want het verleden kan zich niet herhalen. Ten eerste omdat de situaties waarin gebeurtenissen plaatsvinden nooit identiek zijn. Ten tweede omdat het verleden voorbij is en dus onmogelijk nog een keer kan gebeuren. Ten derde zijn het nooit dezelfde mensen die in een situatie een bepaalde gebeurtenis meemaken. Ten Ambiorix de leider der Eburonen vierde is de wereld veranderd, doordat die gebeurtenis in het verleden heeft plaatsgevonden.

De geschiedenis herhaalt zich dus niet, ook al ken je haar helemaal niet. Dus ben je ook niet gedoemd om haar te herhalen.

Maar wat dan wel

Er is hier wel een maar te noemen. Als je geschiedenis namelijk niet beschouwt als een beschrijving van gebeurtenissen. Dus niet een beschrijving van hoe een politieke partij de macht kreeg of hoe een keizer besloot om rond te reizen door zijn rijk. Dan is geschiedenis wel leerzaam. Als je geschiedenis beschrijft als gebeurtenissen die werden veroorzaakt door belangen en verlangens, dus de psychologische kant van de menselijke geschiedenis, dan is het kennen van de geschiedenis wel een goede zaak. Een voorbeeld van het kennen van de geschiedenis als een nuttige bron van informatie is het tegenwoordig als “Big data” bekend staande verzamelen van informatie over klanten. Hoe meer je van iemands webgeschiedenis weet, hoe beter je kunt inschatten wat zijn volgende stap zal zijn. Dus als iemand veel websites over Barcelona bezoekt, dan is de kans groot dat iemand een reis gaat boeken. Natuurlijk kan het ook iemand zijn die een verslag wil schrijven over Barcelona, maar de huidige generatie leerlingen is niet zo kritisch en zoekt zijn informatie niet snel bij veel verschillende bronnen.

Geschiedenis kennen

Het kan dus toch wel handig zijn om geschiedenis te kennen, maar alleen als je die kennis kunt koppelen aan psychische informatie over mensen. Zo kun je bijvoorbeeld van tevoren inschatten dat in een oorlogsgebied mensen op de vlucht zullen slaan. Dat kun je niet alleen weten uit de geschiedenis over oorlogen, maar ook uit het feit dat de meeste mensen liever honger lijden op een plek ver weg van de oorlog, dan in het gebied blijven wonen waar de vijanden met elkaar vechten. Psychologisch zijn mensen dus liever ontheemd en hongerig, dan bang om dood te gaan door geweld.

Helaas is dat niet iets wat in veel geschiedenis boekjes wordt beschreven hoeveel mensen er op de vlucht zijn geslagen tijdens een oorlog. We weten bijvoorbeeld allemaal dat er 6 miljoen Joden zijn vermoord in de tweede wereld oorlog en dat er ruim 70 miljoen doden zijn gevallen. Maar hoeveel vluchtelingen er waren daar hoor je niet zoveel over, dat er op het eind van de oorlog alleen in Europa al 30 miljoen vluchtelingen waren zegt Koreaanse vluchtelingen in december 1945 misschien wel genoeg. Zeker als je bedenkt dat 30 miljoen vluchtelingen in Europa een grotere ramp genoemd mag worden, dan 70 miljoen doden wereldwijd. Want hoe help je die 30 miljoen levenden aan onderdak en voedsel in een gebied dat volledig in puin ligt?

Psychologie en geschiedenis

Je kunt dus beter iets afweten van psychologie en dan de geschiedenis kennen, omdat je dan wel van de geschiedenis kunt leren. Zeker als je weet dat angst een sterke motivator voor mensen is en mensen banger zijn voor pijn van buitenaf, dan voor pijn van honger of dorst. Of als je weet dat mensen die ver van het gevaar weg zitten banger zijn om gezichtsverlies te lijden tegenover hun medebeslissers, dan voor de woede van de mensen die pijn lijden door het gevaar. Of als je weet dat veel leidinggevenden en beslissers meer of minder narcistische en psychopatisch zijn en dus niet zoveel op hebben met de pijn van anderen, maar vooral behoefte hebben aan erkenning en aanbidding. Als je dat allemaal weet dan kun je wel ongeveer inschatten dat in tijden van oorlog mensen het liefst vluchten en leiders geen problemen hebben om duizenden en duizenden stemmers te laten sterven voor hun beslissingen.

Maar als je de psychologie kent van de mens dan begrijp je ook waarom de geschiedenis zich lijkt te herhalen. We hebben nu eenmaal maar een beperkt vermogen om grote gebeurtenissen in de geschiedenis in hun volledige omvang te bevatten. Van de psychologie van alle afzonderlijke partijen die in de gebeurtenis meespelen tot de voorgeschiedenis die leidde tot de gebeurtenis.

Kennis van de geschiedenis

Comfort warmwaterkraan Dus George Santayana zei aan het begin van de twintigste eeuw, dat je de geschiedenis herhaalt als je haar niet kent. Maar eigenlijk had hij moeten zeggen: Als je de micro-geschiedenis en de psychologie van de partijen in een gebeurtenis niet kent, dan ben je gedoemd om de geschiedenis te herhalen. Wat psychisch niet meer dan logisch is, omdat mensen heel veel moeite hebben om te leren van gebeurtenissen waarin angst en pijn overheersen. Of dat nu lichamelijke of geestelijke pijn is maakt niet uit. Mensen leren nu eenmaal zeer slecht in situaties waarin ze zich volledig buiten hun zone van genoegzaamheid bevinden.