Wie is James Ensor

James Ensor (1860-1949) was een Belgische kunstenaar die, alhoewel hij nooit deel uitmaakte van om het even welke avantgarde beweging, een manier van schilderen ontwikkelde die dicht aanschurkte tegen het Duitse expressionisme. Zijn werk is vaak macaber van toon en deels geïnspireerd door de fantastische en satirische schilderijen van Brueghel en Jeroen Bosch. Er zal in de 19e eeuw nauwelijks een artiest geweest zijn wiens werk zo veelzijdig, bizar en multi-interpretabel was. Een portret van deze duivelskunstenaar die in 2010 precies anderhalve eeuw geleden geboren werd.

Souvenirwinkel

James Ensor ziet het levenslicht op 13 april, 1860 in de Belgische kustplaats Oostende. Zijn vader is een Britse ingenieur en zijn moeder is een Oostendse die een souvenirwinkel met carnavalsmaskers, chinoiserie, beschilderde mosselen, afschrikwekkende zeedierskeletten en andere curiosa bestiert. Een wondere wereld die van grote invloed zal zijn op het latere werk van Ensor. Een jaar na zijn geboorte komt zijn zuster Mariette ("Mitche") ter wereld die vaak model zal staan voor zijn schildereijen en tekeningen. Afgezien van korte reizen naar Nederland, Frankrijk, Engeland en de jaren dat hij in Brussel studeert, verblijft Ensor bijna zijn hele leven in Oostende waar hij een geïsoleerd bestaan leidt. Pas in 1929 wordt hij officieel Belgisch staatsburger.

Vader

Als James Ensor nog maar een baby is vertrekt zijn vader naar Amerika om er in zijn vakgebied carriere te maken met de bedoeling rijk terug te keren. Het wordt een faliekante mislukking die hij nooit zal verwerken. Het feit dat zijn dominante, ongeschoolde vrouw nu in plaats van haar intellectuele en uiterst belezen man kostwinner is, maakt de zaak alleen maar erger. De door zijn schoonfamilie verachte Ensor senior begint excessief te drinken en verwordt al gauw tot de risee van Oostende. James voelt echter een sterke verwantschap met zijn vader wiens afkeer van de bourgeoisie hij deelt. In 1981 schildert hij een fraai portret van hem dat de eenzaamheid van de gekwelde man subtiel illustreert. In 1887 komt zijn vader op 52-jarige leeftijd te overlijden.

Miskenning

James Ensor verkeert in die periode op de top van zijn kunnen. Na een korte studie tien jaar daarvoor in Brussel die niet bijster voorspoedig verliep, heeft hij er nu toch al enige malen mogen exposeren. De aanvankelijke donkere tinten die zijn werk domineren maken in zijn landschapsvisioenen plaats voor heldere kleuren. Maar Ensor heeft zich inmiddels ook ontpopt als een begenadigd etser en tekenaar wiens stilistische veelzijdigheid nauwelijks grenzen lijkt te kennen. Toch wordt zijn talent maar door een kleine schare bewondraars erkent en wordt hij door de critici en het kunstestablishment met argusogen bekeken. Het feit dat zijn schilderijen en tekeningen soms behoorlijk controversieel ogen zal hier zeker debet aan zijn. Het frustreert Ensor in elk geval mateloos wat zich weerspiegelt in zijn werk.

Carnaval

Het carnaval dat diep geworteld is in de culttur van Oostende is niet louter een feestje om de zinnen te verzetten, maar dient voor de bevolking tegelijkertijd als een anarchistische manier om de heersende politieke en maatschappelijke verhoudingen op de kop te zetten en de autoriteiten belachelijk te maken. Koren op de molen van Ensor die in zijn steeds verdergaande verongelijktheid maar al te graag heile huisjes onderuit haalt. Het rariteitenkabinet van zijn moeders winkel, de maskers in het bijzonder, biedt hem daarvoor voldoende inspiratie. Maskers en individuen versmelten tot toverachtig tragische verschijningen, die naast Ensor's afkeer van de maatschappij ook zijn innerlijke wereld, angsten en visioenen weerspiegelen.

Erkenning

Ensor verwordt tot een verbitterd man die bovendien enige mate van grootheidswaanzin niet vreemd is. Aan het begin van de twintigste eeuw keert het tij echter rigoureus in zijn voordeel. Zijn schilderijen zijn steeds vaker op prestigieuze exposities te zien en ook de houding van de kunstcritici ten op zichte van zijn werk wordt steeds positiever. In 1929 wordt hij door koning Albert I als baron in de adelstand opgenomen, wordt een buste van hem in de tuin van het Oostendse Kursaal onthuld en wordt in 1948 Les Amis de James Ensor opgericht, een gezelschap dat zich tot doel heeft gesteld zijn werk te verspreiden. Dit alles tot groot genoegen van de inmiddels bejaarde schilder die hier echter niet lang van mag genieten. Een jaar later komt James Ensor na een drie weken durend ziekbed te overlijden. Hij wordt bijgezet naast het kerkje Notre Dames des Dunes in de Oostendse deelgemeente Mariakerke.

Weetjes

Bekende werken van Ensor zijn onder meer De Dronkaards (1883), Daken Van Oostende (1884), De Kathedraal (!886), De Intrede Van Christus In Brussel (1889), De Intrige (1890) en Skeletten Twisten Om Een gerookte Haring (1891).
James Ensor wordt ook wel "De meester van het licht" genoemd.
Opgevoed door enkel vrouwen (moeder, oma, tante) cultiveert James Ensor een levenslange haat/liefde verhouding met het vrouwelijk geslacht. Getrouwd is hij nooit. Wel onderhoudt hij tot zijn dood een nauwe vriendschappelijke band met de tien jaar jongere kasteleinsdochter Augusta Bogaerts.
In 1893 raakt Ensor zo ontmoedigd door het uitblijven van succes dat hij zijn atelier te koop aanbied voor 8500 frank. Wrang genoeg daagt er zelfs voor deze spotprijs geen koper op.
Lange tijd gaat men er van uit dat Ensor geen Nederlands spreekt. Dat blijkt getuige een in 2003 in de radioarchieven van VRT gevonden interviewfragment niet waar te zijn. Het blijkt een mythe te zijn die hij zelf in het leven heeft geroepen. Hoewel hij Franstalig is opgevoed sprak hij ook vloeiend Oostends dialect.
Het zelfgemaakte visitekaarte van Ensor toont een aantal zwarte magere gestalten die een doodskist torsen met het opschrift JAMES ENSOR Artiste-Peintre.
In 1942 wordt op de Belgische radio abusievelijk zijn overlijden gemeld.
Over zijn eigen werk zei Ensor ooit dat hij even makkelijk van stijl veranderde als van hemd.
James Ensor componeerde ook muziek en schreef de tekst voor het marionettenspel La Gamme D'Amour waarvoor hij het decor ontwierp.
In België wordt James Ensor geëerd met een biljet van honderd frank. Op de voorkant prijkt zijn portret met een trosje maskers en op de achterkant een van zijn (streng gecensureerde) strandgezichten.
Bob Dylan en rockgroep They Might Be Giants hebben zich laten inspireren door het werk van Ensor.
Het werk van James Ensor is wereldwijd te bewonderen in tientallen musea. In Oostende bevindt zich het museum Ensorhuis waar het woonhuis met de souvenirwinkel en de woonkamers van Ensor te zien zijn. De schilderijen die er hangen zijn evenwel reproducties.

Links