Ik moet een vrije wil hebben

Model voor gedrag

Is ons tegenwoordige gedragsmodel niet: Ik moet een vrije wil hebben. Want als je ziet dat de wetenschap steeds meer bewijzen vindt dat de vrije wil, zoals wij die ons voorstellen, niet bestaat, dan is praten over het hebben van een vrije wil eigenlijk overbodig. Maar laten we het eerst eens anders bekijken. Laten we eens beginnen met vragen stellen als:

Wat is eigenlijk een vrije wil?
Waarom willen wij een vrije wil hebben?
Waarom moeten wij een vrije wil hebben?
Wat kun je eigenlijk met een vrije wil?
Hebben wij eigenlijk wel een vrije wil.

Laten we beginnen met het beantwoorden van de laatste vraag.

Wetenschap

De meeste hersenwetenschappers zijn het er nu wel over eens dat de vrije wil, zoals wij die ons voorstellen niet bestaat. Als je stelt dat een vrije wil betekent dat je in alle vrijheid beslissingen kunt nemen en kunt handelen, dan bewijst de wetenschap dat die vrijheid niet bestaat. Ons brein heeft namelijk allerlei beslissingen al genomen voordat we zelf een beslissing denken te nemen. Maar dat is ook wel logisch.

Stelt u zich de volgende situatie voor.

U loopt een kleine tienduizend jaar geleden, samen met uw stamleden, door een dicht bos. U hoort geritsel achter u. U blijft nu echt niet staan om na te denken wat dat geluid toch is. Om vervolgens tot de conclusie te komen dat u het geluid niet thuis kunt brengen. Waarna u denkt: Ik ga dat onderzoeken.

Wat u doet is uw stamgenoten waarschuwen met een speciaal signaal en zich omdraaien om het geritsel te onderzoeken. Op dat moment komt een beer uit het struikgewas gekropen. De beer ziet er zeer hongerig uit, zo vlak na de winter. Wat denkt u dat u nu aan vrije wil heeft?

Grote kans dat u op het moment dat u de beer en zijn honger ziet een uitwijk reactie vertoont. U gaat niet nog even na staan denken over de keuzes die u heeft. Want uw lichaam reageert gewoon. Grote kans dat u en uw stamgenoten een aanvallende reactie vertonen met de wapens die jullie bij je hebben. Want na een lange winter heeft u ook wel trek in beren vlees.

Noodsituatie

In noodsituaties hebben mensen dus vaak geen vrije wil, ons instinct neemt het over en gebruikt onze ervaring om te reageren. Is onze ervaring om te vluchten, dan zorgen gevaarlijke situaties dat we vluchten. Kijk maar eens naar hoeveel mensen blijven staan kijken naar een gevecht tussen twee mannen. Dat is een vorm van vluchten in een gevaarlijke situatie, ook al denken al die kijkers dat ze er bij blijven en moedig zijn. Of hoeveel mensen springen in het water als ze iemand in het water zien vallen. De meeste mensen staan er bij en kijken er naar. Omdat hun instinct zegt dat het een gevaarlijke situatie is en hun ervaringen hun vertelt dat ze niet weten hoe ze iemand die in het water ligt moeten helpen.

Vandaar dat medewerkers van nooddiensten veel moeten oefenen, zodat ze zonder nadenken allerlei levensreddende handelingen kunnen uitvoeren. In zekere zin hebben die medewerkers in alle vrijheid gekozen om levensredder te worden, waarmee ze toegeven dat ze in noodsituaties geen vrije wil hebben.

Marketing

Maar niet alleen breinwetenschappers weten dat de vrije wil niet bestaat zoals wij vinden dat hij bestaat. Ook marketeers en inrichters van winkels weten het. Want als wij echt een vrije wil hadden, dan zou het geen zin hebben om reclame te maken zoals wordt gedaan. Want we zouden bij iedere reclameboodschap de vragen stellen:

Wil ik dat wel.

En:

Waarom wil ik dat?

Maar we hebben geen vrije wil weten de marketeers en winkelinrichters. Dus blijven ze reclame maken met mooie mensen met een nep glimlach. En blijven ze winkels inrichten met kassakoopjes en de dure producten op ooghoogte.

Wat is vrije wil

We kunnen dus de conclusie trekken dat we geen vrije wil hebben. Maar toch merken we dat we een vrije wil hebben. Want er zijn momenten waarop we nadenken over wat we doen en keuzes maken. Zelfs meer dan 2000 jaar geleden gaf een generaal Sun Tzu al aan dat we een vrije wil hadden, zodat we onszelf en onze vijand konden kennen en zo de overwinning zeker konden stellen. Dat kan alleen als je een vrije wil hebt. Maar wat is dan die vrije wil.

Als je een definitie moet geven van vrije wil dan zal dat gezien de afwezigheid in bepaalde situatie moeilijk zijn. Je vrije wil blijkt namelijk situatie afhankelijk te zijn. Eigenlijk kun je stellen dat we alleen een vrije wil hebben als we de tijd, de informatie, keuzes en het denkvermogen hebben om keuzes te maken. Vrije wil is dus het vermogen om een keuze te maken uit verschillende aanbiedingen op momenten waarop er tijd is om een keuze te maken. Hebben we geen tijd om te kiezen dan hebben we ook geen vrije wil.

Vrije wil is dus het beperkte vermogen dat we hebben om keuzes te maken in situaties waarin we meerdere keuzes hebben en de tijd om die keuzes te maken. Stop ons in andere situaties, bijvoorbeeld een gevaarlijke, en onze vrije wil verdwijnt. Het enige wat we dan eigenlijk over houden is de wens om een vrije wil te hebben. Je zou dus gerust kunnen praten over:

Wij vinden dat we een vrije wil moeten hebben.

Maar uit die gedachte van moeten komt de vraag op:

Waarom willen of moeten wij een vrije wil hebben?

Een vrije wil moeten hebben

Eigenlijk wordt de vraag waarom wij een vrije wil moeten hebben zelden gesteld. Terwijl het wel een terechte vraag is. Zeker als je bedenkt dat overheid en religies stellen dat burgers en gelovigen een vrije wil hebben. Want eigenlijk alleen de overheid en religies blijken er belang bij te hebben bij het vinden dat wij een vrije wil hebben.

Overheid

Voor de overheid is het handig dat wij een vrije wil hebben, omdat we dan aansprakelijk gesteld en verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor wat we doen. Verder is allang gebleken dat mensen die geloven dat ze een vrije keuze hebben, makkelijker en meegaander zijn, dan mensen die het idee hebben opgesloten of gevangen te zitten. Het blijkt steeds weer dat mensen die zich opgesloten voelen in een uitzichtloos leven, eerder in opstand komen tegen hun overheid dan mensen die het idee hebben vrij te zijn. We hoeven alleen maar te kijken naar de revoluties in het Midden-Oosten de afgelopen jaren om daar een voorbeeld van te zien.

Religies

Voor religies is de vrije wil van belang, omdat het daardoor mogelijk is om absolutie te verstrekken van zonden. Als ik namelijk geen vrije wil heb, dan ben ik het slachtoffer van mijn zonden en heb ik geen vergeving nodig van de god van de religie die zegt dat ik een vrije wil heb. Dan hoef ik dus ook geen lid te worden van de religie om mezelf tegen de toorn of de wraak van de god van de religie te beschermen.

Zonder belang

Maar er is nog een reden waarom wij een vrije wil moeten hebben en dat is een reden die we zelden willen erkennen. Dat is namelijk dat onze ouders, buren, vrienden, familie en andere bekenden vinden dat we een vrije wil moeten hebben. We vinden dus collectief dat we een vrije wil hebben, zonder ons te beseffen of dat wel waar is of hoeveel vrije wil we hebben. Het enige verschil tussen onze omgeving en de overheid en religies is dat onze omgeving geen duidelijk zichtbaar belang heeft bij het moeten hebben van een vrije wil. De mensen die onze omgeving namelijk vormen, vinden namelijk dat ze zelf ook een vrije wil moeten hebben.

Je zou kunnen stellen dat de mensen in onze omgeving het idee van de vrije wil hebben overgenomen van de overheid of de religies. Maar daarvoor is het idee te hardnekkig, als je kijkt naar het verdwijnen van religies en de overheid die steeds meer invloed heeft zonder aanspraak te hoeven maken op een vrije wil, doordat ze steeds meer mensen in dienst heeft of een levensonderhoud biedt. Door die invloed heeft de overheid eigenlijk steeds minder noodzaak voor een burger met een vrije wil. Het enige overheidsonderdeel dat zo’n vrije wil nog nodig heeft is justitie, omdat je anders mensen niet kunt veroordelen voor misdrijven die ze plegen. De overige ministeries hebben tegenwoordig geld als hulpmiddel in het contact met de mondige burger.

Blijkbaar hebben we een interne behoefte om een vrije wil te hebben of het gevoel te hebben een vrije wil te hebben.

Waarom een vrije wil

Dus waarom houden wij dan vast aan het moeten hebben van een vrije wil. Als we die vrije wil niet langer nodig hebben voor religieus contact of contact met de overheid.

Zijn we zo verknocht aan het idee geworden dat we een vrije wil moeten hebben. Zoals we verknocht zijn aan het idee dat we een huis moeten hebben of op vakantie moeten kunnen gaan. Waarschijnlijk zijn we niet verknocht aan het idee van een vrije wil, maar aan wat een vrije wil betekent. Een vrije wil betekent dat we elkaar verantwoordelijk kunnen houden, maar ook dat we zelfbeschikkingsrecht hebben.

Een vrije wil betekent dat we keuzes kunnen maken als we dat willen. Dat we het vaak niet doen, wil niets zeggen over hoe lekker het gevoel is te weten dat je kunt kiezen. Hoeveel mensen zitten bijvoorbeeld niet op een koude winteravond te genieten van het uitzoeken van hun volgende vakantiebestemming, terwijl ze nog helemaal geen keuze kunnen maken. Alleen het feit al dat ze bezig kunnen zijn met hun volgende vakantie en een keuze hebben geeft ze al een goed gevoel. Zo zijn er nog wel meer voorbeelden te geven van de situatie dat mensen geen keuze hebben, maar wel genieten van het feit dat ze bezig kunnen zijn met een keuze. Dat geeft natuurlijk een bepaald gevoel van vrijheid.

Conclusie

Hoewel het er tegenwoordig meer op lijkt dat we een vrije wil moeten hebben, dan dat we een vrije wil hebben, is het ondanks alle wetenschappelijke bewijzen nog niet duidelijk wat een vrije wil precies is. Het lijkt meer op de mogelijkheid om keuzes te maken op momenten dat je kunt kiezen, dan op een soort altijd aanwezige menselijke eigenschap. Want in veel situaties zijn mensen helemaal niet vrij in wat ze willen.

Maar wat een vrije wil vooral biedt is plezier. Als mensen weten dat ze keuzes kunnen maken dan geeft dat ze een goed gevoel, zelfs als ze vervolgens geen keuze kunnen maken.