Wat zijn een Tautologie en een Pleonasme
Inleiding
We kennen de termen ‘tautologie en pleonasme’ ongetwijfeld nog van onze schooltijd, maar zijn ondertussen waarschijnlijk de exacte betekenissen vergeten. De twee termen worden namelijk nogal eens door elkaar gehaald, aangezien het bij beide om een "overbodige toevoeging aan een begrip" gaat. Toch zijn er wel degelijk duidelijke verschillen tussen de twee te onderscheiden. Daarom worden hieronder zowel de tautologie als het pleonasme uitgelegd. Hierbij worden de verschillen duidelijk gemaakt en uiteraard een aantal voorbeelden gegeven.
Wat is een Tautologie
Een tautologie is volgens Vandale een “(nodeloze) herhaling van iets dat al gezegd is”. Het woord tautologie is uit het Grieks afkomstig en is samengesteld uit de woorden tautos, wat “hetzelfde” betekent, en logos, wat “woord” betekent. Tautologie betekent dus niets meer en minder dan “Hetzelfde woord”.
Foutief: Overbodigheid
In principe is een tautologie taalkundig gezien overbodig en daarom verkeerd taalgebruik. Voorbeelden van tautologieën die verkeerd zijn:
- Zoals bijvoorbeeld
- Er zijn veel manieren om dit probleem aan te pakken, zoals bijvoorbeeld ...
- Nooit niets
- Er gaat mij echt nooit niets lukken.
- Leuk en aardig
- Dat is allemaal wel erg leuk en aardig, maar …
- Kapot gebroken
- Mijn speelgoed is kapot gebroken.
- Ongeveer circa
- Er zijn ongeveer circa 500 bomen in het bos
Correct: Gezegden
Soms is het gebruik van een tautologie op zijn plaats. In die gevallen is de tautologie in het taalgebruik geslopen en gestandaardiseerd geraakt. Voornamelijk om iets extra goed te kunnen benadrukken.
Bekende voorbeelden hiervan zijn:
- Enkel en alleen
- Nooit of te nimmer
- Schots en scheef
- Gratis en voor niets
- Blij en verheugd
- Vast en zeker
Wat is een pleonasme
Met een pleonasme wordt door het tweede woord een specifieke eigenschap van het eerste woord herhaald, dat inherent is aan dat woord. Het woord pleonasme is eveneens uit het Grieks afkomstig en betekent “overvloed”.
Foutief: Overvloed
Je kunt dus stellen dat het gebruik van een pleonasme ten overvloede is. De meest bekende voorbeelden zijn groen gras en witte sneeuw. Er hoeft van gras niet gezegd te worden dat dat groen is, want gras is altijd groen. En hetzelfde geldt voor sneeuw. Aangeven dat sneeuw wit is, is overbodig en taalkundig gezien onjuist. De enige uitzondering is bij bepaalde schrijfstijlen, zoals dichten, waarbij deze vorm wel geaccepteerd is.
Een aantal voorbeelden
- Passerende voorbijgangers
- Groter groeien
- Een ronde bal
- Omlaag vallen
- Grote reus
- Mondelinge bespreking
Correct: Een pleonasme in een afkorting
Een pleonasme kan ook in een afkorting voorkomen. Er is dan geen sprake van een standaard pleonasme, zoals hierboven beschreven, maar de betekenis van een letter uit de afkorting wordt vervolgens ook weer achter de afkorting gezet. Mooie voorbeelden hiervan zijn:
- APK-keuring
- APK betekent Algemene Periodieke Keuring. In dit geval staat er Algemene Periodieke Keuring-Keuring.
- BSN-nummer
- BSN betekent Burger Service Nummer. Hier staat dus eigenlijk Burger Service Nummer-Nummer.
Conclusie
De termen tautologie en pleonasme worden regelmatig door elkaar gehaald. Er is wel een overeenkomst tussen beide. Zo maken zowel de tautologie als het pleonasme gebruik van een overbodig woord. Taalkundig gezien is dit foutief. Slechts in een paar gevallen is deze stijlvorm wel gehanteerd. Bijvoorbeeld bij gedichten of als de term is gestandaardiseerd in de Nederlandse taal.
Het grote verschil tussen beide termen is als volgt:
- Een tautologie geeft twee keer exact hetzelfde aan, alleen met gebruik van verschillende woorden.
- Een pleonasme geeft een (overbodige) herhaling van een logische eigenschap van het eerste begrip.