Gekrompen hoofden of tsantsa's

Gekrompen hoofden of tsantsa’s

Gekrompen mensenhoofden of tsantsa’s zijn religieuze voorwerpen afkomstig uit Melanesië of van Amazone-indianen. Via antropologen belandden ze vaak in musea of privéverzamelingen. Authentieke tsantsa’s zijn zeldzaam vanwege de levendige handel die ontstond, met meer vraag dan aanbod. Toeristen en speciale autoracers kopen tegenwoordig nog wel imitatie-tsantsa’s. Maar welke doelen dienden deze hoofden oorspronkelijk en hoe werden ze geprepareerd?

Gekrompen hoofden dienden meestal als trofee, als voorwerp tijdens een ritueel of als handelswaar. Oorspronkelijk gemaakt door inheemse volkeren, later door westerlingen om commerciële redenen. Na de Tweede Wereldoorlog werden ook twee hoofden gevonden in concentratiekamp Buchenwald, die zouden hebben toebehoord aan gevangenen. De Amerikaanse jurist en politicus Thomas Dodd toonde er een tijdens de Neurenberger Processen die door de nazi’s gebruikt zou zijn als presse-papier.

Procédé

Het maken van een gekrompen hoofd begint met het verwijderen van de schedel. Hiervoor wordt een snede gemaakt in de nek, zodat het vlees over de schedel kan worden weggetrokken. De ogen worden opgevuld met rode zaden waarna de oogleden worden dichtgenaaid. De mond wordt dichtgehouden met pinnen of ook dichtgenaaid. Eventueel vet op het vlees van het hoofd wordt verwijderd. Om de vorm van het hoofd te behouden, wordt er een houten bal in geplaatst. Het hoofd wordt vervolgens gekookt in water met onder andere tanninehoudende kruiden. Na het koken wordt het hoofd gedroogd met hete stenen en zand. Hierbij wordt het weer in de originele vorm gekneed. De huid wordt vervolgens ingewreven met houtskoolas. Dit zou voorkomen dat de wraakzuchtige ziel het hoofd verlaat. Aan het hoofd worden decoratieve kralen toegevoegd. Door het droogproces vervormt het hoofd altijd ten opzichte van het origineel, met vooruitstekende mond- en neuspartijen en gekrompen zijkanten van het voorhoofd.

Betekenis en gebruik

De Shuar en Achuar-volken hielden na elk prepareerproces religieuze feesten. Het hoofd van een vijand laten krimpen zou zijn geest kerkeren, en hem verplichten de preparator te dienen. De Shuar geloofden in drie hoofdgoden: Wakini, die zorgt dat mensen hun dood overleven, Arutam, ‘visie’ of ‘kracht,’ die mensen beschermt tegen een gewelddadige dood, en Muisak, wraakzuchtige geest, die komt als iemand met een Arutamgeest vermoord wordt. Dit prepareren was ook bedoeld als waarschuwing. Tsantsa’s werden meestal hergebruikt in religieuze ceremonies en vooral overwinningsfeesten.

Oorspronkelijk waren er maar weinig tsantsa’s omdat conflicten waarin doden vielen, zeldzaam waren. Westerlingen die handel zagen in deze relicten, schroefden de vraag kunstmatig op en zo werden tsantsa’s zeer gewild bij verzamelaars en toeristen. Handelaars kochten ze van de Shuar voor een geweer per hoofd. Aangemoedigd door de handel begonnen vanaf 1870 mensen in Colombia, Panama en Ecuador neptsantsa’s te maken hoofden, afkomstig van lijken uit mortuaria. Er werden ook tsantsa’s gemaakt van apen- en luiaardkoppen; sommigen gebruikten zelfs geitenhuid. Rond 1935 werden tsantsa’s verhandeld voor 25 dollar per stuk. Deze handel kwam ten einde nadat de Peruaanse en Ecuadoriaanse overheden deze bij wet verboden Sinds de jaren ’40 mogen tsantsa’s niet worden ingevoerd in de Verenigde Staten. Ontdekkingsreiziger

Thor Heyerdahl schreef in zijn boek Kon-Tiki (1947) de moeite die het hem kostte het stamgebied van de Shuar of Jivaro te betreden op zoek naar buigzaam balsahout voor zijn schip. Gidsen wilden niet met hem het gebied in, uit angst dat hun hoofd zou worden gesneld en vervolgens geprepareerd. In 1999 repatrieerde het nationale museum van de Amerikaanse Indiaan de authentieke tsantsa’s naar de collectie in Ecuador, het land van herkomst. Geschat wordt dat ongeveer tachtig procent van de tsantsa’s in privéverzamelingen en musea niet authentiek zijn. Daarbij inbegrepen vrijwel alle vrouwelijke tsantsa’s of die welke een heel bovenlijf omvatten in plaats van slechts een hoofd.

Tsantsa's nu

Tegenwoordig worden in speciale werkplaatsen replica tsantsa’s gemaakt voor toeristen. Gemaakt van leer en dierenhuid, zijn ze vanwege hun provocerende voorkomen, ook populair in de dragrace-scene, een vorm van autoracen die vooral populair is in de Verenigde Staten maar ook in Nederland voorkomt. Een dragrace is een snelheidsrace tussen twee speciale auto’s, hot rods genoemd, die vanuit stilstand een wedren aangaan. De auto’s zijn speciaal ontworpen om snel te kunnen accelereren. Neptsantsa’s, bevestigd aan die wagens, maken deel uit van de hot rod- of dragracecultuur. Tsantsa’s verschijnen ook in griezelfilms, spektakelfilms als Indiana Jones, boeken en zelfs de kinderfilm Pirates of the Caribbean.