Het begrip vrije wil

Zelf beslissen

Als mensen het hebben over hun recht om zelf te beslissen wat zij willen doen, dan benoemen ze dat vaak met vrije wil. Ondertussen heeft wetenschappelijk onderzoek op verschillende gebieden aangetoond, dat die vrije wil maar zeer beperkt is. Zo blijkt ons brein in veel gevallen allang besloten te hebben wat we willen, voordat we ons daar bewust van worden.

Vrije wil

De eerste uitspraken over een vrije wil zijn terug te vinden in religieuze teksten. De mens is bijvoorbeeld geschapen met een vrije wil. De betekenis van die vrije wil is eigenlijk niet veel meer dan dat we zelf mogen kiezen wat we doen. Dat die vrijheid niet erg uitgebreid is blijkt alleen al als je je bedenkt dat je niet echt vrij bent om te beslissen of je wel of niet wilt ademhalen of niet of wel wil drinken. Zelfs de aandrang om te plassen is sterker dan onze vrije wil. Kijk maar eens naar al die mannen die op vrijdag- en zaterdagavond in bezopen toestand tegen een willekeurige muur gaan staan plassen.

Je ziet de beperking van onze vrije wil ook bijvoorbeeld in de technieken die gebruikt worden in de verkoop. Geef iets gratis weg bij een product en mensen kopen bijna automatisch het product. Leg snoep bij de kassa en mensen pakken zonder nadenken het snoep. Geef mensen het idee dat jij net zo bent als zij en ze geloven bijna alles wat je zegt.

Beperkte vrije wil

In de beschreven voorbeelden moeten we ons echt bewust zijn van wat we doen om onze vrije wil te kunnen gebruiken. Want zodra we vanuit onze automatismen leven, blijkt onze vrije wil zeer eenvoudig te onderdrukken. Kijk maar naar het voorbeeld van het onderzoek uit de jaren zestig hoe autoriteit vrije wil onderdrukt. Dit door Milgram uitgevoerde onderzoek toonde aan dat de excessen van de tweede wereldoorlog niet het gevolg waren van onmensen, maar gewoon hoorden tot het repertoir van menselijke gedragingen.

Ook onderzoek van Zimbardo in 1971 toonde aan dat mensen maar een zeer beperkte vrije wil hebben. Zet ze in een bepaalde situatie en ze gaan zich gedragen zoals ze denken dat die situatie van ze verwacht.

Verder blijkt uit functional Magnetic Resonance Imaging (fMRI) onderzoek aan het brein dat de laatste tien jaar is uitgevoerd, dat de vrije wil zoals wij die ervaren pas ontstaat in ons bewustzijn. Het is namelijk gebleken dat allerlei onderdelen van ons brein reeds beslissingen hebben genomen op het moment dat wij ons bewust worden van de keuze die wij maken.

Bestaat vrije wil

Het is dus heel goed mogelijk dat het gevoel en idee dat wij hebben bij vrije wil niet meer is dan een constructie van ons brein, zoals wel meer ideeën over onszelf een constructie zijn. Zo menen veel mannen dat ze geweldig zijn in bed. Terwijl de vrouwen waarmee ze naar bed gaan dit niet zullen beamen. Zo menen veel vrouwen dat ze zorgzaam zijn. Terwijl de mensen die door die zorgzame vrouwen verzorgd worden het gevoel hebben dat ze onderdrukt en bemoederd worden.

Het is dus maar zeer de vraag of vrije wil bestaat. Zeker als je kijkt naar het feit dat uit onderzoek blijkt dat ons brein al allerlei beslissingen neemt voordat we ons bewust worden van wat we beslissen. Of als je kijkt naar het feit hoe makkelijk het is, met de juiste stimuli, ons aan te zetten tot bepaald gedrag.

Vrije wil ontwikkelen

Wat wel duidelijk is, is dat we om onze vrije wil te kunnen gebruiken ons bewust moeten zijn van wat we doen. Zo is bijvoorbeeld het advies van budget deskundigen om nooit boodschappen te gaan doen als je honger hebt en altijd te werken met een boodschappenbriefje. Dit voorkomt dat je toegeeft aan onbewuste signalen die je aanzetten tot kopen. Ook is uit onderzoek gebleken dat mensen die met een winkelwagentje boodschappen doen de neiging hebben minder te kopen, dan wanneer ze een mandje dragen. Een gevolg van het feit dat een mandje een gevoel van pakken oproept, terwijl gestrekte armen een gevoel van afwijzen creëren.

Het advies van onderhandelaars is bijvoorbeeld altijd te weten wat je wilt. Maar nog belangrijker is het om te weten wat je wilt opofferen om te krijgen wat je wilt. Met daarnaast de mogelijkheid om iets weg te geven, waardoor de andere partij toegeeflijk wordt.

Ook meditatie blijkt een goede manier om de vrije wil te oefenen. Door het bewust concentreren op een enkele handeling of een specifiek begrip of een voorwerp, zonder daar voortdurend een oordeel over te formuleren. Ook het oefenen met morele dilemma's, zowel fysiek als mentaal is een manier om de vrije wil te versterken.

Want waar het bij vrije wil uiteindelijk op neerkomt is dat je keuzes maakt. Maar dan moet je wel geoefend hebben met het maken van keuzes.