Verbanden leggen
Schrijven en verbanden
Als je over onderwerpen als ethiek en morele ontwikkeling aan het schrijven bent of over een filosoof als Socrates, dan kan het je wel eens gebeuren dat je verbanden gaat zien. Zo is Socrates bijvoorbeeld duidelijk een deontoloog, het is namelijk de plicht van een mens om zijn leven te leiden volgens algemeen geldende regels. Maar morele ontwikkeling verloopt bijvoorbeeld van een teleologische begin in hedonisme via utilistische ideeën naar deontologische principes.
Verbanden
Als je de wereld bekijkt door een filosofische blik, die meer beschrijvend is dan verklarend, dan kom je vaak uit op verbanden tussen een bepaalde filosofische denkwijze en een beschrijving van de werkelijkheid.
Zo is het model van Kohlberg voor de ontwikkeling van de morele redenatie van mensen een duidelijke combinatie van teleologische (doelenleer) en deontologische (plichtenleer) ideeën.
De ideeën van Socrates over het feit dat mensen de waarheid moeten zoeken en deugdzaam moet leven, zie je terugkomen in het model van Kohlberg in het vijfde en zesde ontwikkelingsstadium.
Politiek is dan bijvoorbeeld veel meer een teleologische activiteit dan een deontologische, het gaat er namelijk om de belangen van de meerderheid te realiseren. Terwijl rechtspraak veel meer een deontologische handeling is dan een teleologische. Zelfs al beweren we vaak dat het juridische systeem er is om wraak te nemen en te straffen in naam van de slachtoffers, wat toch heel doelgericht lijkt. Maar binnen de rechtspraak gaat het om je plicht de waarheid te spreken, zelfs als dat ten nadele van jezelf is. De straffen binnen het gerechtelijke systeem voor haar medewerkers zijn dan ook gericht op het handhaven van je plicht tegenover het systeem.
Kohlberg en deontologie of teleologie
Teleologisch
Het model van Kohlberg rond de ontwikkeling van de morele redenatie van mensen bestaat uit zes stadia. Je begint op het laagste niveau met bang te zijn voor straf, je doel is dus het vermijden van straf door je aan de regels te houden. Je zou het ook een poging tot genot maximalisatie kunnen noemen door te voorkomen dat je pijn lijdt. Dat is duidelijk een teleologische activiteit. In het volgende stadium denk je vooral vanuit jezelf en moet je toch vooral iets terugkrijgen als je iets inlevert. De is duidelijk een vorm van hedonisme, nog sterker zelfs dan in het eerste stadium dat Kohlberg beschrijft.
Hedonisme of Utilisme
In het derde stadium van Kohlbergs morele ontwikkelingsmodel gaat het alweer om onderlinge relaties, de wereld van de persoon is groter geworden en de wereld is belangrijker geworden. Dit is een soort tussenvorm tussen hedonisme en utilisme. Het gaat nog om het creëren van genot maar er moeten meer mensen van genieten dan alleen jezelf. Je zou het een hedonistisch utilisme kunnen noemen. Het genot van de eenling hangt samen met het genot van de groep.
Utilisme
In het stadium van het instandhouden van de sociale orde kom je terecht in het utilisme. Het belang van de groep gaat voor het eigen belang. Zonder groep is er geen genot en je hebt de groep nodig om te kunnen genieten. Dit is overigens al een overgangsstadium naar een deontologische denkwijze. Want de regels zijn belangrijk dus moet je ze handhaven en moet iedereen ze volgen, maar ze zijn nog belangrijk omdat je daarmee de sociale orde ondersteunt. Het gaat dus niet om de regels op zich, maar om het effect dat je bereikt voor de groep.
Deontologisch
Het vijfde ontwikkelingsstadium volgens Kohlberg omvat het idee dat je alleen samen een maatschappij kunt creëren die goed is voor iedereen als iedereen zijn best doet om zijn plicht te doen. Als dat geen deontologische gedachtengang is, weet ik het ook niet meer.
Tot slot heeft Kohlberg het over het volgen van de regels vanuit een persoonlijke behoefte. Je kunt dit deontologisch noemen, het is je plicht tegenover jezelf om zo goed mogelijk te leven. Het volgen van je plicht is de werkelijke beloning, niet het resultaat van het volgen van je plicht is de beloning. Maar dan kom je in de situatie terecht dat je je kunt afvragen of er wel zoiets bestaat als een moraliteit op het persoonlijke niveau. Want moraliteit slaat tenslotte op je gedrag tegenover anderen. Hoe je jezelf wilt behandelen moet jezelf weten, maar tegenover anderen moet je rekening houden met hun vrijheid en gelijkwaardigheid.
Andere verbanden
Maar je kunt niet alleen verbanden leggen tussen Kohlberg’s model voor morele ontwikkeling en de deontologische en teleologische ehtiek. Je kunt ook bijvoorbeeld een verband leggen naar de behoeften pyramide van Maslow.
Waarbij de door Maslow genoemde behoeftes voor overleven en veiligheid terug te vinden zijn in de pre-conventionele en conventionele niveaus. Tenminste als je het morele redenatie niveau over het ‘vermijden van straf’ en het ‘voor wat hoort wat’ durft uit te leggen als uitingen van overleven en veiligheid.
De behoefte aan liefde en sociale erkenning horen duidelijk tot het conventionele niveau met een overlap met het tweede ontwikkelingsstadium. Maar natuurlijk alleen als je gelooft dat het zoeken van liefde en sociale erkenning vormen van beloning zijn die bijdragen aan de behoefte van mensen om rekening te houden met anderen. Waarbij ze het volgen van regels noodzakelijk vinden, omdat dat hoort volgens hun omgeving. Ze volgen de regels dus om zo liefde en sociale erkenning te verkrijgen. Hoewel is dat niet eigenlijk precies wat sociale erkenning betekent, dat je omgeving je erkent omdat je je zo goed hebt aangepast aan je omgeving. Waarmee ik meteen een koppeling zie naar het utilisme, omdat je door je aan te passen het belang van de groep dient. Door je aan te passen verlaag je namelijk de angst binnen de groep.
De door Maslow benoemde behoefte aan zelfverwerkelijking, dat worden wat je bent of het zijn wat je bent, lijkt alleen met wringen en persen passend te maken met het vijfde stadium van ‘Sociale contracten en individuele rechten’. Maar als je het goed bekijkt, dan moet je vaststellen dat alleen een maatschappij, waarin de meerderheid van mening is dat het gaat om sociale contracten en individuele rechten, instaat is om mensen aan hun zelfverwerkelijking te laten werken. Een maatschappij die de regels belangrijker vindt kan niet omgaan met mensen die zich zelfverwerkelijken, want zelfverwerkelijking betekent soms dat je de regels moet overtreden. Je kunt dan niet als bakkerszoon plots directeur worden van een multinational of muzikant in een rockband.
Ook de vaak weggelaten zesde en zevende behoefte van mensen, namelijk weten en begrijpen en de esthetische behoefte kunnen alleen bestaan in culturen waar de morele ontwikkeling zover is dat het individu de vrijheid heeft om te leven vanuit universele principes. Waarmee je eigenlijk een punt van kritiek op het model van Kohlberg bloot legt. Het leven vanuit universele principes is alleen mogelijk als je individuele rechten worden erkend. Wat dan eigenlijk betekent dat het zesde stadium alleen kan bestaan als er veel mensen de morele redenatie van het vijfde stadium kunnen volgen.
Verder kun je ook nog stellen dat iemand alleen een deontologische ethiek zal nastreven als hij werkt aan zelfverwerkelijking en zijn behoefte om te begrijpen en weten en esthetische noden wil bevredigen. Hij moet het namelijk als zijn plicht zien om dat te doen. Als hij deze drie laatste behoeften ziet als doelen die hij moet realiseren dan is hij namelijk niet bezig met zichzelf te verwezenlijken. Hoewel je je altijd af kunt vragen of mensen niet juist bezig zijn met het realiseren van doelen, zelfs als ze bezig zijn met zelfverwerkelijking, weten en begrijpen en esthetische behoeften.
