Wat is aandacht eigenlijk

Inleiding

Wanneer je een tekst leest of televisie kijkt, moet je geconcentreerd zijn, anders snap je niet veel van wat je ziet of leest. Concentratie is een vorm van aandacht. Aandacht speelt een grote rol in ons leven, zonder aandacht te hebben zou je namelijk niet veel van je omgeving opmerken of waarnemen. In de cognitieve neurowetenschappen en in de psychologie speelt aandacht een grote rol. Maar wat is aandacht eigenlijk? Zijn er verschillende soorten aandacht? Wat gebeurt er bij afwezigheid van aandacht?

Wat is aandacht?

Wanneer je aandachtig bent, ben je gericht op één bepaald aspect in de omgeving. De andere aspecten in de omgeving worden genegeerd. Aandacht is een cognitief proces. Soms wordt aandacht ook gezien als het toekennen van verwerkingscapaciteit. Wanneer je ergens aandachtig voor bent, verwerk je het. Veel mensen denken bij ‘aandacht’ aan de begrippen alertheid, concentratie en het verwerken van informatie. Deze begrippen zijn allemaal verwant aan het begrip ‘aandacht’. Aandacht kan per persoon en per situatie verschillen op twee vlakken: de intensiteit en de selectie, ook wel sterkte en scherpte. Wanneer je moe of afgeleid bent, verslapt je aandacht. Aandacht is een van de meest intrigerende verschijnselen in de cognitieve neurowetenschappen en in de psychologie. Het is een van de meest onderzochte onderwerpen. Aandacht wordt gezien als de poort naar de rest van cognitie. De psycholoog William James heeft groot onderzoek gedaan naar aandacht.

Verschillende vormen van aandacht

Je kunt op verschillende manieren ergens je aandacht op richten. Er wordt dan ook wel gesproken van verschillende vormen van aandacht. In totaal zijn er zes aspecten waarop een soort aandacht onderscheiden kan worden.

Passieve of actieve aandacht. Bij passieve of actieve aandacht wordt gekeken naar de sturing van de aandacht. Wordt de aandacht van binnenuit gestuurd (‘top down’) dan is de aandacht actief. De persoon stuurt zijn eigen aandacht dan met zijn verwachtingen of doelen. De aandacht is bewust en komt van binnenuit. Passieve aandacht, ook wel ‘bottom up’ genoemd, wordt niet gestuurd door de persoon zelf, maar door zijn omgevingsfactoren. De aandacht wordt dus van buiten het lichaam gestuurd door externe stimuli. Een voorbeeld van een bottom up is de ‘Saliency map’, die in de neurobiologie en psychologie gebruikt wordt. De Saliency map beschrijft hoe opvallende details in de hersenen voorrang krijgen.
Ruimtelijke of niet-ruimtelijke aandacht. Het richten van aandacht lijkt na veelvuldig onderzoek gekoppeld te zijn aan de positie van een persoon in een bepaalde ruimte. We letten bijvoorbeeld op het geluid van een auto rechts van ons, of een voetbal die van links naar rechts beweegt. Het is echter ook mogelijk om niet-ruimtelijke aandacht te hebben, je kijkt dan naar een niet-ruimtelijk kenmerk, zoals een kleur of een vorm. De kleur en vorm veranderen namelijk niet door de plaats in de ruimte, of trekken op een bepaalde positie niet specifiek aandacht. Een duidelijk voorbeeld hiervan is een stoplicht.
Op één aspect gericht of op meerdere aspecten. Aandacht kan op één specifiek aspect gericht zijn of op meerdere aspecten. Wanneer aandacht voor een tijdje op een bepaald specifiek detail of aspect van een omgeving gericht is, spreek je van gerichte aandacht (in het Engels ‘focused attention’). Wanneer aandacht gericht is op meerdere aspecten in een omgeving op hetzelfde moment, wordt gesproken van verdeelde aandacht (divided attention). In het laatste geval moet aandacht snel omgeschakeld worden van de ene bron naar de andere bron. Multitasking is een vorm van verdeelde aandacht. Vaak wordt over multitasking gezegd dat het niet efficiënt is, dit komt waarschijnlijk omdat je je aandacht moet verdelen tussen verschillende aspecten. Door het snel moeten wisselen tussen deze aspecten missen je hersenen belangrijke informatie.
Externe of interne aandacht. Aandacht kan zowel gericht zijn op aspecten in de omgeving of in de buitenwereld, externe aspecten, als op innerlijke gebeurtenissen en belevingen, interne aspecten, zoals een beeld in het geheugen of een gewaarwording in het lichaam. Bij externe aandacht overheersen de zintuigelijke processen en bij interne aandacht overheersen de geheugenprocessen. Op een dag wissel je vaak tussen interne en externe aandacht, maar ze zijn beiden even belangrijk.

Afwezigheid van aandacht

Je kunt nooit op alles tegelijkertijd geconcentreerd zijn. Niet alles kan je aandacht hebben. Stel je voor dat je alles waar zou nemen, dan zou je gek worden van alle prikkels die je binnenkrijgt. Daarom nemen onze hersenen selectief waar. Ze nemen alleen bewust waar wat op dat moment relevant is. Je krijgt per seconde veel meer prikkels binnen dan verwerkt worden. Je hersenen filteren de prikkels. Alleen de relevante prikkels zijn daadwerkelijk waarneembaar. Je kunt je hersenen dus eigenlijk vergelijken met een soort van zeef.

Goochelaars en illusionisten maken van de afwezigheid van aandacht handig gebruik. Change Blindness is een verschijnsel waarbij een grote verandering in het gezichtsveld niet opgemerkt is. Dit kan bijvoorbeeld een verwisseling van persoon, decor of objecten betekenen. Dit verschijnsel wordt gebruikt bij goocheltrucs en in films. Door de aandacht van het publiek af te leiden (en het publiek dus gefocust is op iets anders dan de act) kunnen goochelaars snel acties uitvoeren die cruciaal zijn voor de act. Omdat het publiek op dat moment met hele andere dingen bezig is, nemen zij deze verandering niet waar.

Mindfulness en aandacht

Aandacht wordt vaak geassocieerd met mindfulness. Mindfulness is ontstaan in het boeddhisme en is een gedeelte van het zogenaamde achtvoudige pad. Met mindfulness in de context van aandacht wordt een vorm van meditatie bedoeld waarbij men aandachtig is voor bepaalde gevoelens, sensaties en gewaarwordingen in het lichaam op een bepaald moment. Deze aandacht wordt ook wel bewuste aandacht genoemd. Kernbegrippen bij mindfulness zijn dan ook ‘leven in het hier en nu’ en ‘aandachtig zijn’.

Conclusie

Je bent aandachtig wanneer je jezelf richt op een bepaald aspect in de omgeving. De andere aspecten in de omgeving worden genegeerd. Aandacht verslapt wanneer je moe of afgeleid bent. Er zijn verschillende vormen van aandacht. Zo kan gekeken worden of de aandacht actief of passief is, of het ruimtelijk of niet-ruimtelijk is, of de aandacht intern of extern gericht is en of de aandacht op één aspect of op meerdere aspecten gericht is. Je kunt nooit aandacht hebben voor alles. De hersenen filteren de belangrijke prikkels en zorgen dat je deze ook daadwerkelijk waarneemt. De overige prikkels worden niet of onbewust waargenomen. Goochelaars maken handig gebruik van de afwezigheid van aandacht. Ook bij mindfulness, een meditatievorm, speelt aandachtig zijn en het leven in het hier en nu een belangrijke rol. Bron afbeelding: Wikimedia Commons, Patrick J. Lynch, medical illustrator