Morele ontwikkeling

Moraliteit

Veel mensen geloven niet echt dat het mogelijk is dat iemand zich op moreel vlak kan ontwikkelen. Niet voor niets het spreekwoord:

“Eens een dief altijd een dief.”

Of wat zou je zeggen van:

“Een vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken.”

Nu niet bepaald hoopvolle uitspraken over het vermogen van mensen om zich ethisch te ontwikkelen. Maar uit onderzoek van Kolhberg blijkt dat het wel mogelijk is om zelfs criminelen zich moreel te laten ontwikkelen.

Index

Kohlberg

Lawrence Kohlberg deed onderzoek naar de morele ontwikkeling van kinderen in de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Dit onderzoek leidde hem tot de conclusie dat mensen een morele ontwikkeling kennen die in zes stappen verloopt. Die zes stappen kunnen weer verdeeld worden in drie hoofdgroepen. Later in zijn leven heeft Kohlberg de uitkomsten van zijn onderzoek onder kinderen proberen toe te passen op gedetineerden. Het doel van deze proeven met gedetineerden was om te kijken of het mogelijk was om mensen een morelere kijk op hun daden te laten krijgen. Het bleek in ieder geval mogelijk om de criminelen op een hoger niveau van moreel redeneren te krijgen. Dat gebeurde simpelweg door de criminelen een steeds moreel complexere situatie voor te houden. Op het eenvoudigste niveau vroeg hij dan bijvoorbeeld:

Mag je een baby een lollie afpakken?

tot het complexere niveau

Mag je een baby z’n lollie afpakken, als je weet dat de lollie medicijnen bevat die het kind nodig heeft om te overleven?

Na wat oefeningen bleken de meeste criminelen wel de morele redenatie achter het waarom ze iets wel of niet zouden mogen doen te kunnen geven.

Index

Drie niveaus

De niveaus die Kohlberg vaststelde na zijn onderzoek onder kinderen waren:

Pre-conventioneel
Conventioneel
Post-Conventioneel

Hierbij is het conventionele niveau het niveau dat de meeste mensen bereiken zo tegen het einde van hun pubertijd. Ze hebben geleerd dat er afspraken zijn tussen mensen en dat het wederzijds voordeel heeft om afspraken na te komen. Vandaar dat Kohlberg het ook het conventionele niveau noemde natuurlijk.

Het pre-conventionele niveau omvat vaak gedrag dat wij zien als ego-centrisch en kinderachtig. Mensen zijn dan bijvoorbeeld bang voor straf en vermijden daarom bepaald gedrag, als ze het idee hebben gepakt te zullen worden. Of ze leren inzien dat iedereen zijn eigen belangen kan nastreven, maar zien nog niet de gevolgen van een te grote mate van egocentrisme.

Het post-conventionele niveau duidt een morele ontwikkeling aan waarbij iemand begrijpt wat gedrag voor gevolgen heeft voor hemzelf maar ook voor zijn omgeving.

Index

Zes stadia

Per niveau heb je dus twee ontwikkelingsstadia. Op het pre-conventionele niveau zie je de ontwikkeling van:

1. Gehoorzaamheid en gerichtheid op straf
2. Individualiteit en Voor wat hoort wat

Het conventionele niveau omvat de ontwikkeling van:

1. Interpersoonlijke relaties
2. De sociale orde instandhouden

Op het post-conventionele niveau ontwikkelen mensen zich naar:

1. Sociale contracten en individuele rechten
2. Universele principes

Index

Straf ontlopen

Het stadium gehoorzaamheid en angst voor straf begrijpen we allemaal. Dat is het principe van het kind dat gestraft wordt als het iets doet wat we niet goed vinden. Vervolgens ontdekt het kind dat als het niet gestraft wil worden, dan moet het zich op een bepaalde manier gedragen. De meeste kinderen ontdekken vervolgens, dat als ze ervoor zorgen dat niemand ze het ziet doen, dan krijgen ze geen straf. Vandaar dat je soms volwassen mannen de flitspalen langs de weg ziet molesteren. Een kapotte flitspaal kan geen foto maken van hoe je de snelheidslimiet overtreedt, dus kun je ook geen straf krijgen.

Index

Belonen

Op een bepaald moment ontdekken we dat er meerdere standpunten zijn rond een situatie. Het principe van democratie is hier zelfs op gebaseerd. Vanuit het feit dat er geen absolute waarheden zijn, komen we in dit stadium vaak tot de conclusie dat je mag doen wat je wilt er is toch niemand die gelijk heeft. Vooral misdadigers komen na die ontdekking vaak in de situatie terecht dat ze vooral hun eigen voordeel zoeken, zonder rekening te houden met de consequenties voor hun slachtoffers. Ze stelen bijvoorbeeld omdat ze vervolgens met het geld van de verkochte goederen plezier kunnen maken. Als je personen in dit stadium van morele ontwikkeling vervolgens zover wilt krijgen dat ze stoppen met wat ze doen, dan moet daar vaak iets tegenover staan. Want ze zien bijvoorbeeld heel duidelijk dat jij er voordeel bij hebt als zij met hun gedrag stoppen.

Index

Regels zijn goed

De volgende stap in onze morele ontwikkeling is dat we beginnen te begrijpen dat mensen samenleven en dat er motieven zijn die aan ons gedrag ten grondslag liggen. We moeten afwegingen maken tussen onze eigen belangen, de belangen van anderen. Daarbij hebben normen een sterke invloed. Zo hoor je goed voor iemand te zorgen waar je van houdt. Het gaat in dit leven niet alleen maar om geld. Je hoort het goed voor te hebben met je medemens. Dit is duidelijk de eerste stage van conventionele moraliteit.

Index

Slecht gedrag is slecht

Op het tweede ontwikkelingsstadium binnen het conventionele niveau beginnen mensen te begrijpen dat er meer is dan de eigen groep. Er is een hele maatschappij die van invloed is en beïnvloed wordt door ons gedrag. Als je je niet aan de regels houdt dan doe je niet alleen het slachtoffer daarmee te kort, maar creëer je het precedent dat iedereen de regels kan gaan overtreden. Als niemand zich meer aan de regels houdt dan heb je geen maatschappij en geldt alleen het recht van de sterkste. Dit stadium van morele ontwikkeling verschilt van het eerste stadium in het feit dat de straf die gezien wordt veel complexer is. Het is niet een individuele straf die men moet ontlopen door zich te gedragen, maar een collectieve.

Index

Iedereen moet meehelpen

Op het post-conventionele niveau kent het eerste stadium van ontwikkeling van het morele denken het begrip dat een maatschappij meer is dan de regels. Een maatschappij is er voor iedereen en ieder lid van de maatschappij begrijpt dat zij alleen gezamenlijk een maatschappij kunnen creëren die voordeel oplevert voor iedereen. De regels zijn er niet om je te dwingen of om het mogelijk te maken je te straffen, maar om het je mogelijk te maken je persoonlijke geluk na te streven. Daarvoor moet iedereen een beetje inschikken, zodat iedereen gelukkiger kan worden, in plaats van dat maar één persoon gelukkig is en alle anderen ongelukkig. Dat valt eigenlijk samen met de uitspraak:

Mijn vrijheid eindigt, waar die van een ander begint.

Index

Mijn gedrag is mijn beloning

Het laatste ontwikkelingsstadium van moraliteit volgens Kohlberg houdt in dat mensen begrijpen dat er algemene regels zijn die voor het gedrag van iedereen gelden. Iemand die dit niveau bereikt kiest niet voor een bepaald gedrag omdat het goed is voor iedereen, maar omdat hij of zij inziet dat het het enige correcte gedrag is. Het gaat dus niet meer over:

straf ontlopen,
wat krijg ik hiervoor,
regels zijn goed,
slecht zijn is slecht,
het is in ieders belang.

Het gaat nu over:

Hoe draagt mijn gedrag bij aan de toename van het geluk in dit universum.

Index

Vraagtekens

Natuurlijk zijn er vraagtekens bij deze ontwikkelingsstadia te stellen.

Is het echt een lineair proces, zoals Kohlberg het opschrijft of gaat het met sprongen of kun je van stadium één naar vier en dan weer terug naar drie.
Is het een puur innerlijk proces of ontwikkelen mensen hun morele redenatievermogen in relatie tot en met hun omgeving.
Is er wel echt een verschil tussen stadium twee van het pre-conventionele niveau en stadium twee van het conventionele niveau. Of is het slechts een toegenomen vermogen om complexere motivaties te geven voor het morele gedrag.
Kent het post-conventionele niveau wel twee ontwikkelingsstadia of is er gewoon sprake van een toenemende individualisering en uit zich dat in de morele redenatie.

Index

Kritiek

Zo is een belangrijke kritiek op het werk van Kohlberg, dat hij alleen gekeken heeft naar strafbaar gedrag. In zijn onderzoek gebruikte hij bijvoorbeeld het morele dilemma van mag je stelen om iemand het leven te redden. Hij heeft bijvoorbeeld niet onderzocht of er misschien een seperate morele ontwikkeling is voor goed gedrag. Hij heeft ook niet bewezen of er een directe relatie is tussen iemands vermogen om moreel te redeneren en zich moreel te gedragen. Terwijl hij gezien het tweede stadium van “individualisme” en “voor wat hoort wat” had kunnen weten dat mensen al vroeg leren dat de wereld hypocriet kan zijn en is.

Maar je kunt je ook afvragen of er wel zoiets bestaat als een soort privé moralisme, zoals je het zesde stadium ook zou kunnen noemen, want moraal is specifiek iets van de interactie tussen mensen.

Index

Conclusie

Het onderzoek van Kohlberg rond de ontwikkeling van morele redenatie is natuurlijk niet onbelangrijk te noemen. Het geeft inzicht in het feit dat samenleven een complexe situatie is en dat je mensen kunt helpen hun morele denken te ontwikkelen.

Helaas deed Kohlberg zijn onderzoek ook in een tijd dat we nog niet wisten dat moraliteit niet een menselijk gegeven is, maar iets wat in alle dieren aanwezig is. Het verschil tussen de mens en andere dieren is slechts het niveau tot waar wij ons kunnen ontwikkelen en de complexiteit die wij op het gebied van moraliteit kunnen begrijpen. Zo kunnen wij begrijpen dat ons gedrag gevolgen kan hebben voor mensen die niet naast ons wonen of een stad verder op, maar tienduizend kilometer verderop. Een dier begrijpt alleen maar dat het oneerlijk is dat een ander dier het eten steelt waar hij zo hard voor gewerkt heeft.

Index