Onderwijsrendement
Rendement
Onderwijs heeft als doel om zoveel mogelijk mensen een gelijke start te bieden in de maatschappij. Dit is natuurlijk een onmogelijkheid, omdat mensen nu eenmaal uniek zijn. Die gelijke start lukt dan ook niet. Maar wat wel kan is iedereen tenminste een aantal vaardigheden te leren die hij of zij kan gebruiken in zijn leven als burger in een kennismaatschappij. De basisvaardigheden die wij nodig achten voor leden van een kennismaatschappij zijn dan lezen, rekenen en schrijven. Waarom logisch denken en medemenselijkheid er geen deel van uitmaakt, is nog nooit duidelijk geworden. Maar hoe realiseer je dat nu met een beetje rendement. Hoe zorg je ervoor dat onderwijsdeelnemers de finish bereiken binnen de gewenste tijd?
Onderwijssysteem
Wat vaak wordt vergeten als het om onderwijs gaat, is dat het een zeer complex systeem is. Het bestaat niet alleen uit dat ene schooltje waar je kinderen naar toe gaan en die ze hopelijk in de gestelde tijd doorlopen. Het onderwijssysteem is met een gerust hart het meest complexe systeem te noemen dat wij mensen hebben bedacht van het klaslokaal tot en met de Staten Generaal.
In de meest simpele voorstelling van het onderwijssysteem zou je het organisatiemodel van Mintzberg kunnen projecteren op het systeem. Helaas verbergt dat model de complexiteit van het systeem. Eigenlijk laat het model alleen maar de officiële relaties zien in het systeem en verbergt het alle verbanden die er te vinden zijn. Want al die leden van het systeem hebben onderlinge relaties maar ook nog eens directe persoonlijke belangen bij het onderwijssysteem, ze zijn namelijk allemaal ouders van leerlingen. 
Politiek
De meest zichtbare maar tegelijkertijd ook de meest onzichtbare factor in het onderwijssysteem is de politiek. Onder politiek mag je niet alleen het ministerie van onderwijs en wetenschappen en de Staten Generaal en haar leden beschouwen, maar ook bijvoorbeeld alle koepelorganisaties. Het onderwijs kent er nogal wat. Zo hebben de leerkrachten natuurlijk hun vakbonden, bijvoorbeeld de LIA. Vervolgens hebben de leerkrachten ook hun verenigingen, bijvoorbeeld voor wiskunde en geschiedenis docenten of leraren aan Montesorri scholen . Maar dan heb je ook nog verenigingen voor leerkrachten aan katholieke, christelijke of openbare scholen. Verder heb je verenigingen voor schoolleiders, bijvoorbeeld de AVS. Je hebt verenigingen voor katholieke, christelijke en algemeen bijzondere schoolbesturen. Maar ook leerlingen en studenten hebben tegenwoordig verenigingen, bijvoorbeeld de LSVb. Vaak zie je dat de kaderleden van deze verenigingen of actief lid zijn van een politieke partij of nauwe banden hebben met actieve partijleden. Was een aantal jaren geleden niet de grote klacht dat er zoveel leerkrachten en ambtenaren tweede kamerlid werden. Het onderwijs had ongezien dus veel invloed op het politieke besluitvormingsproces. Maar dat zijn natuurlijk niet de enige invloeden op de politiek. Wat je ook vaak ziet is dat leden van de ondersteunende organisaties in het onderwijssysteem door de politiek om advies gevraagd wordt. Zo zitten er vaak hoogleraren onderwijskunde in de Onderwijsraad, een adviescollege voor regering en Staten Generaal. Terwijl diezelfde hoogleraren direct meebeslissen binnen hun faculteit over het beleid van die faculteit. Ze adviseren dus over beleid dat van invloed zal zijn op hun werk binnen hun faculteit. Maar ze doen bijvoorbeeld ook onderzoek in het onderwijs naar de effecten van het beleid waarover ze geadviseerd hebben. Waarbij ze ook vaak door scholen of schoolbesturen om advies gevraagd worden bij interne organisatieproblemen of onderwijsproblemen. In een diagram zou dat er alsvolgt uitzien: 
Om het diagram nog enigzins overzichtelijk te houden heb ik de invloeden van schoolbesturen, gemeentes en provincies even buiten beschouwing gelaten. Hoewel zij door hun directe belangen en betrokkenheid bij het onderwijs en bij scholen, vaak via de contacten met scholen invloed hebben op het politieke proces. Maar ze hebben natuurlijk ook een rechtstreekse relatie met de landelijke overheid en politiek, waar de beslissingen genomen worden over het onderwijs.
Het systeem
Heb je de politiek gehad met al die zichtbare en onzichtbae relaties en invloeden tussen alle onderdelen van het onderwijssysteem, dan heb je nog de interne invloeden in het systeem. Zo worden leerkrachten opgeleid door het systeem zelf. Het is alsof Shell zijn eigen operators opleidt, ze zelf beoordeelt en certificeert en vervolgens aan de nieuw opgeleide operaters vraagt om nieuwe operators op te leiden en te beoordelen.
Kruisbestuiving
Maar het houdt niet op bij het opleiden van de leerkrachten. Diezelfde leerkrachten willen nog wel eens na een aantal jaren lesgeven ervoor kiezen om verder te studeren, waarna ze onderzoeker worden of adviseur. Of ze kiezen ervoor zoals ik al zei om politicus te worden. Of ze gaan werken voor een uitgeverij van lesmateriaal en helpen bij het ontwikkelen van lesmethodes. Er is binnen het onderwijssysteem dus nogal wat kruisbestuiving. Zo komen veel ambtenaren die beleid moeten voorbereiden voor de politiek zelf uit het onderwijs als docent of zijn onderwijskundige opgeleid door het systeem. Waarbij je ook nog wel eens het effect ziet dat een hoge ambtenaar na een aantal jaren werken als deeltijd hoogleraar aan de gang gaat of wat te denken van een hoogleraar die minister wordt. Zo is binnen de onderwijskunde jarenlang het werk van Jos van Kemenade over het onderwijssysteem een belangrijk studieboek geweest. Dit was de onderwijsminister die probeerde om de middenschool in het Nederlandse onderwijssysteem in te voeren. Later werd dat in een andere vorm, de basisvorming, in het voortgezet onderwijs ingevoerd.
Zelfmedicatie
Maar het systeem ontwikkelt ook zijn eigen middelen. Didactische technieken en pedagogische en ortho-pedagogische modellen worden ontwikkeld in nauwe samenwerking tussen de verschillende systeemonderdelen. Zo signaleren leerkrachten problemen, die vervolgens door pedagogen en onderwijskundigen van universiteiten of begeleidingsdiensten worden onderzocht om een oplossing te definiëren. Waarna de oplossingen opgenomen worden in de opleidingsprogramma’s voor leerkrachten, pedagogen en onderwijskundigen. Het is alsof een patiënt met keelpijn zichzelf onderzoekt en zichzelf een medicijn voorschrijft.
Onderwijsrendement
Hoe slecht deze aanpak echter werkt, blijkt uit het feit dat het systeem, bijvoorbeeld al sinds de jaren dertig toen voor het eerst cijfers werden verzameld over het middelbaarberoepsonderwijs, blijft hangen op een succes niveau van een zeseneenhalf. Het is een ruime voldoende, maar het gaat wel om duizenden leerlingen per jaar die het niet halen. Dat is te vergelijken met zeggen dat je auto op een volle tank duizend kilometer kan rijden, maar als je in de praktijk komt, komt hij niet verder dan 650 kilometer. Wie zou met zo’n auto genoegen nemen?
Oplossingen
Nu is het punt wel dat het systeem zelf al allerlei oplossingen heeft bedacht om het rendement te verhogen. Zo weten we bijvoorbeeld dat een schoolteam dat goed samenwerkt een hoger rendement haalt dan een team dat als loszand aan elkaar hangt. We weten ook dat een leerkracht die veel lestijd weet te creëren een hoger rendement haalt dan een leerkracht die veel bezig is met het controleren van de klas. We weten ook dat een leerling die veel tijd besteedt aan leren het beter doet dan een leerling die nooit zijn huiswerk maakt. Verder is het van belang dat ouders aandacht besteden aan het schoolwerk en schoolsucces belangrijk vinden en dat in hun gedrag laten blijken. Bijvoorbeeld huiswerk nakijken, maar ook zorgen dat het bijvoorbeeld stil is in huis als kinderen moeten studeren en zorgen dat ieder kind zijn eigen studieplek heeft. We weten dat schoolleiders die hoge verwachtingen hebben van hun leerkrachten en leerlingen een hoger rendement halen met hun school. We weten hoe lesmateriaal en lessen georganiseerd moeten worden om succes te realiseren. Maar toch lukt het ons niet om het onderwijsrendement structureel te verhogen of constant op een hoger niveau te krijgen.
Politieke invloed
Voor een deel wordt dat lage rendement veroorzaakt door de politiek die onderwijs vaak ziet als een spaarpot, die je van tijd tot tijd kunt uitknijpen als je geld nodig hebt als het economisch slechter gaat. Ondanks het feit dat uit onderzoek van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling is gebleken dat de investeringen in onderwijs zich beter terugbetalen dan welke andere overheidsinvestering. Zo doen landen die veel investeren in onderwijs het economisch altijd beter, ook als het wereldwijd economisch slecht gaat. Ondanks het feit dat veel economen dus adviseren om anticyclisch te investeren, doet de overheid dat niet. Anticyclisch investeren is geld uitgeven als het slecht gaat, zodat je kunt oogsten als het goed gaat, waarna je met de winst uit de goede jaren weer kunt investeren als het slecht gaat.
Het is dan ook moeilijk te verklaren waarom het niet lukt om het rendement van het onderwijs op te krikken. Want aan het systeem kan het niet liggen volgens de leden van het systeem, die doen namelijk allemaal hard hun best, van de politiek tot de leerkracht in de klas.