De ongemotiveerde ambtenaar bestaat niet

Ambtenaar

De medewerker van een overheidsorganisatie in Nederland heet ambtenaar. Het woord ambtenaar bevat het woord ambt, dat ook voorkomt in het woord ambacht. Het woord ambt en ambacht betekende tot de zeventiende eeuw werk of betrekking. Maar waar het woord ambacht tegenwoordig werk aanduidt dat met de hand wordt gedaan. Daar gebruiken we ambt voor functies die vooral te maken hebben met denkwerk. Zo wordt een dominee tot het ambt geroepen. Het vreemde is echter dat niemand een dominee ongemotiveerd noemt, maar er massa’s grappen zijn over luie ambtenaren.

De ambtenaar

De Nederlandse overheid kent eigenlijk twee werknemers. De ene heeft een vaste aanstelling bij de overheid en heet ambtenaar, de andere is aangesteld door de Koning en heet minister en heeft vaak maar een baan voor vier jaar of minder. De ambtenaar is de uitvoerder van de opdrachten die de minister stelt. Maar dat is niet alles wat een ambtenaar doet, omdat de opdrachten die de minister stelt, deels te maken hebben met het handhaven van wetten en deels te maken hebben met het opstellen van nieuwe wetten. Er zijn dan ook binnen de ambtenarij twee ambtenaren te vinden, handhavers en beleidsambtenaren.

Voorbeelden van handhavers zijn politie agenten, onderwijs- en belasting inspecteurs, officieren van justitie. Terwijl beleidsambtenaren vaak de onbekende ambtenaar zijn. De beleidsambtenaar is vaak een hoger opgeleide Nederlander, tenminste HBO maar vaker WO geschoold, die informatie verzameld die gebruikt wordt om bestaande wetten te evalueren en nieuwe wetgeving te onderbouwen.

Toch kun je gerust stellen dat de ambtenaar niet bestaat. De ambtenaar is namelijk gewoon een Nederlander, net zoals iedere andere Nederlander die voor zijn geld werkt. Maar wat zeker niet bestaat is de ongemotiveerde ambtenaar.

De ongemotiveerde ambtenaar

Nu is het wel te begrijpen waarom burgers, die geen ambtenaar zijn, het gevoel krijgen dat ambtenaren lui zijn. Dat gevoel krijg je al snel als je iemand de hele dag op zijn stoel ziet zitten en niet veel meer ziet doen dan papier verplaatsen. Dat gevoel dat iemand lui of ongemotiveerd is kan je ook al snel bekruipen als je iemand precies om vijf uur zijn stoel ziet verlaten en zijn loket ziet sluiten terwijl iets nodig hebt. Maar helaas betekent om vijf uur precies met werk stoppen niets anders dan dat iemand geleerd heeft dat overwerken geen zin heeft. Je werk is toch niet af en gaat morgen gewoon weer verder. Het kenmerk van het werk van ambtenaren is dan ook dat het maar doorgaat. Zo moet iedere Nederlander 1 april zijn belasting aangifte hebben gedaan. Maar dat gold voor 2012 en dat geldt ook voor 2014. De ambtenaar zal dus nooit klaar zijn met het verwerken van de belasting aangifte van de Nederlander.

Het werk gaat door

Eigenlijk geldt voor alle werkzaamheden die ambtenaren uitvoeren dat ze nooit klaar zijn. De snelweg die vandaag wordt aangelegd van A naar B, moet over drie of vier jaar gecontroleerd worden. Na die controle moet de snelweg misschien wel weer gerepareerd worden of zelfs wel opnieuw aangelegd worden. Je kunt als ambtenaar dus nooit zeggen:

Mijn werk is klaar.

Dus waarom zou je dan doorwerken na vijf uur als jouw werk geen levens in gevaar brengt. Het brengt dan ook geen voordeel voor de meeste ambtenaren om na vijf uur door te werken. Het is geen werk dat af moet, met uitzondering natuurlijk van brandweermannen en politie agenten. Een brandweerman kan moeilijk tijdens het brandblussen stoppen met blussen, omdat zijn ploegendienst is afgelopen.

Maar het feit dat iemand om precies vijf uur stopt met werken, betekent niet dat hij of zij ongemotiveerd is. Dat betekent slechts dat iemand begrijpt dat het werk niet wegloopt.

De gemotiveerde ambtenaar

Je kunt dus niet stellen op basis van uiterlijkheden dat ambtenaren ongemotiveerd zijn. Wat je eerder moet stellen is dat ambtenaren gemotiveerd zijn. Want het is nogal wat om een baan te kiezen die ten dienste is van iedere Nederlander. Terwijl die Nederlander vaak gefrustreerd raakt door het werk dat de ambtenaar doet. Want waarom moet het tijd kosten om een paspoort te krijgen. Waarom krijg je een boete als je de snelheidslimiet overtreedt? Waarom staat de politie niet meteen op je stoep als er bij je is ingebroken? Waarom zijn er zoveel regels waar je aan moet voldoen als je een restaurant wilt openen of een vereniging of een huis wilt kopen of bouwen?

Iedere andere Nederlander wordt al flink boos als zijn baas van hem verwacht iets te veel regels te kennen. Hoe kan iemand er dan uit vrije wil voor kiezen om voor een baas, de Nederlandse overheid, te gaan werken die niet alleen interne regels heeft maar ook nog eens regels maakt en handhaaft voor alle Nederlanders? Waar komt de motivatie van de Nederlandse ambtenaar vandaan?

Dienstbaarheid

De eerste motivatie voor de meeste ambtenaren is de mogelijkheid om iets te doen voor anderen. Ambtenaren hebben dus een dienstbare houding. Het lijkt er soms niet op als je zit te wachten op je paspoort of de goedkeuring van je bouwvergunning. Maar het feit dat het tijd kost om een bouwvergunning goed te keuren hangt natuurlijk meer samen met het aantal regels en het aantal bouwvergunningen dat gecontroleerd moet worden en het aantal ambtenaren dat dat kan doen dan met de luiheid van de controlerende ambtenaar.

Inkomenszekerheid

Natuurlijk is een tweede motivatie voor ambtenaren de zekerheid van inkomen. Als ambtenaar weet je bijna zeker dat je inkomen gegarandeerd is. Hoewel je tegenwoordig wat minder zekerheid hebt over je pensioen, is dat altijd nog zekerder dan dat van iemand die ZZP’er is of werkt voor een kleine werkgever in de metaalindustrie of Horeca. Hoelang die zekerheid nog bestaat is natuurlijk een andere vraag? Maar op dit moment hebben de meeste ambtenaren nog een redelijk zeker inkomen en pensioen, ook al moeten tegenwoordig de meeste ambtenaren doorwerken tot hun 67ste.

Andere motivaties

Naast dienstbaarheid en inkomen zijn er natuurlijk nog vele andere motivaties. Zo zal een brandweerman en politie agent voor hun vak kiezen omdat ze van spanning houden. Een beleidsambtenaar kiest ervoor om beleid te maken omdat hij of zij het leuk vindt om informatie te verzamelen en regels te formuleren. Terwijl een ambtenaar die ervoor kiest om te handhaven of controleren er van houdt om eerlijkheid, gelijkheid, veiligheid en duidelijkheid te creëren. Tot slot heb je dan natuurlijk ook nog de ambtenaar die voor het beroep kiest omdat zijn voorouders ambtenaar waren. Verder zijn er een paar beroepen die alleen door de overheid mogen worden uitgevoerd. Een paar voorbeelden zijn:

• belastinginspecteur

• rechter

• officier van justitie

• politie agent

• brandweerman

• burgemeester

Wat is dan het probleem?

Toch zullen er genoeg mensen zijn die duidelijk kunnen aangeven dat er ongemotiveerde ambtenaren zijn of dat het werk van ambtenaren niet goed loopt. Waarbij iedere toehoorder, zelfs de ambtenaar die het werk geleverd heeft, zal moeten toegeven dat het niet klopt. Maar in veel gevallen is het antwoord dan niet dat de ambtenaar lui is of ongemotiveerd, maar dat de regels niet kloppen. Dat is één van de redenen waarom we in Nederland de onafhankelijke rechter kennen om de billijkheid van regels die de Nederlandse overheid produceert, controleert en handhaaft vast te stellen.

Ambtelijke motivatie

In veel gevallen waar we als Nederlanders niet tevreden zijn met het werk van onze overheid is het dan ook niet de schuld van de luiheid of ongemotiveerdheid van de ambtenaar. De schuld ligt eerder bij het feit dat de ambtenaar zichzelf ziet als de dienaar van de Nederlander, met motivaties als:

Als we de regels niet nauwkeurig toepassen ontstaat willekeur en willekeur leidt tot chaos en chaos dat wil niemand.

Of:

Ik doe mijn best om mijn werk zo goed mogelijk te doen, meer kan ik niet doen.

Of:

Ik sta ten dienste van de burger, om er voor te zorgen dat iedereen krijgt waar hij volgens de regels recht op heeft.

Of:

Ik doe mijn best om naar eer en geweten zo goed mogelijk mijn werk te doen, binnen de regels die gelden.

Of:

Zonder mijn inzet zou Nederland onbestuurbaar zijn.

Of:

Mijn bedoelingen zijn toch goed, ik stel me toch dienstbaar op ten aanzien van mijn mede Nederlander.

De Nederlandse ambtenaar bedoelt het dus goed met zijn werk. Maar zoals we allemaal weten wil het hebben van goede bedoelingen nog niet betekenen dat het ook goed gaat. De meeste ouders bedoelen het tenslotte toch ook goed en toch zijn er genoeg kinderen die opgroeien tot criminelen. Dat zou niet gebeuren als het voldoende was om goede bedoelingen te hebben. Ook in het werk van de Nederlandse ambtenaar zie je dat goede bedoelingen niet voldoende zijn om werk te leveren dat iedereen tevreden stelt.

De oorzaak

Maar die goede bedoelingen zijn niet de oorzaak voor het feit dat het werk van Nederlandse ambtenaren problemen geeft. De oorzaak voor het probleem met het werk van Nederlandse ambtenaren moet gezocht worden in het feit dat hun motivatie hun hindert om hun werk te blijven evalueren op haar kwaliteit. Omdat Nederlandse ambtenaren van zichzelf vinden dat ze het goed bedoelen, hebben ze geen reden om de vraag te stellen:

Is de manier waarop we het beleid uitvoeren, de beste manier om de beleidsdoelen te realiseren.

Daarnaast kunnen ambtenaren ook nog eens zeggen:

Als we het niet goed doen, dan is het de taak van de politiek om ons tot de orde te roepen.

Het is namelijk de politiek die bepaalt welke beleidsdoelen ambtenaren moeten nastreven. Dan moet de politiek ook controleren of die beleidsdoelen gehaald worden.

Evalueren

Toch zijn die gedachtes niet voldoende om je werk als ambtenaar goed te doen. Aan het realiseren van beleidsdoelen zijn namelijk drie activiteiten verbonden. Ten eerste de activiteit van het vaststellen hoe je de doelen gaat realiseren. Ten tweede de activiteit van het realiseren zelf. Ten derde het evalueren van de doelgerichtheid en doeltreffendheid van de gekozen wijze van realiseren. De oorzaak dat Nederlanders ontevreden blijven over de kwaliteit van het werk van ambtenaren en geloven dat ze ongemotiveerd zijn ligt dan ook in het feit dat ambtenaren hun eigen werk niet evalueren. Ambtenaren laten het bepalen van de kwaliteit van hun werk over aan de politiek en verdedigen zich tegen de kritiek door op verschillende manieren te roepen dat ze het goed bedoelen.

De ongemotiveerde ambtenaar bestaat niet

Zoals ik al zei in de titel bestaat de ongemotiveerde ambtenaar niet. De ambtenaar als werknemer van de Nederlandse overheid kent vele soorten van motivatie, maar in de kern gaat hun motivatie over het dienen van de Nederlandse burger. Helaas leidt deze dienstbaarheid tot een houding die voorkomt dat de Nederlandse ambtenaar zich verbetert. De meeste Nederlandse ambtenaren denken namelijk dat het voldoende is om het goed te bedoelen en te wachten op het oordeel van de politiek.

Maar zelfs als je meent dat het oordeel over de kwaliteit van je werk ligt bij de politiek kun je altijd nog zelf kijken naar wat je anders of “beter” zou kunnen doen om de beleidsdoelen die je nastreeft doeltreffender en doelgerichter te realiseren.

Afbeeldingen

Normyo

De afbeeldingen zijn gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 3.0 Unported licentie