Waarom barsten vulkanen uit

Vulkanen in het nieuws

Zo'n paar keer per jaar komt het weer eens voor in het nieuws, dat er weer een vulkaan op uitbarsten staat. Hier in Nederland hebben wij daar gelukkig niet heel veel last van. Maar hoe kan het dat een vulkaan uitbarst?

De Vulkaan

Een vulkaan, ook wel een vuurspuwende berg genoemd, is meestal een berg met een krater, waardoor magma uit de diepere lagen van de aarde naar het oppervlak kan komen. Wanneer dit het geval is, barst de vulkaan uit. Magma is gesmolten steen onder de aardkorst, dat voortdurend stroomt. Hierbij wordt erg veel druk opgebouwd. Soms wordt die druk zo groot, dat het magma naar boven wordt geduwd. Wanneer het het magma uit de vulkaan is gekomen, wordt dit lava genoemd, wat uiteindelijk afkoelt en hard wordt tot vulkanisch gesteente. Als de druk onder en in de vulkaan weer te groot wordt, barst de vulkaan nogmaals uit. Daarbij stroomt er weer nieuwe magma naar buiten. De steeds weer afkoelende lava vormt door de opeenvolgende lagen vulkanische gesteente een berg. Ook in de krater van de berg koelt het magma af tot lava, die de zogenaamde kraterpijp verstopt. Hierdoor kan er geen magma meer uit de uitgang stromen en wordt de druk weer zo groot, dat het magma beneden weer gaat duwen.

Vulkaan-uitbarstingen komen meestal voor op plaatsen waar de tektonische platen van de aarde aan elkaar grenzen en tegen elkaar botsen, maar vulkanisme komt ook voor op de zogenaamde hotspots. Op deze plekken komt het hete materiaal uit de mantel door de korst naar boven. Dit gebeurt ook in geisers, warmwater- en modder-bronnen en op vulkanische vlakten, maar omdat deze niet de vorm van een berg hebben, zijn het geen vulkanen. Vulkanen komen overigens niet alleen op aarde voor maar zijn ook gezien op steenachtige planeten en manen in ons zonnestelsel. Bijvoorbeeld op de planeten Mars en Venus, de Neptunus-maan Triton en de Jupiter-maan Io bevinden zich veel vulkanen.

Op aarde zijn er rond de 850 actieve vulkanen, waarvan het merendeel rond de Grote Oceaan ligt. Dit wordt de “Ring van Vuur” genoemd, waarvan de vulkanen aan de westkust van de Verenigde Staten, de Filippijnen, Japan en Indonesië deel uit maken. Behalve aan land kunnen zich ook in het aardoppervlak onder water, dus in zeeën en oceanen, vulkanen vormen en uitbarsten. Naast de actieve vulkanen, zijn er ook de zogenoemde dode en slapende vulkanen. Een vulkaan noemt men actief als hij op ieder moment weer kan uitbarsten en er maar relatieve kleine perioden zitten tussen de erupties. Een dode vulkaan is een vulkaan waarvan men verwacht dat hij niet meer zal uitbarsten. Toch is dat nooit met 100% zekerheid te zeggen. De Italiaanse vulkaan Vesuvius sliep al duizend jaar tot hij de inwoners van het Romeinse plaatsje Pompeï in het jaar of tachtig van onze jaartelling verraste met een dikke en dodelijke laag as. Dan zijn er nog de slapende vulkanen waarvan niemand weet wanneer ze zullen uitbarsten, omdat er lange tot zeer lange perioden tussen de uitbarstingen inzitten. Recent is men ook op het spoor gekomen van de zogenaamde supervulkanen. Deze zijn zo genoemd omdat er geen duidelijke berg-vorm aanwezig is, en dus nauwelijks als vulkaan te herkennen is. Het zijn eerder grote gaten of kloven in het landschap. Zij barsten maar een of twee keer uit in een periode van een miljoen jaar, maar stoten dan wel enorme hoeveelheden as en stof uit. Voorbeelden van supervulkanen zijn de Toba op Sumatra en de Yellowstone-caldera in de Verenigde Staten. Indonesië is overigens het land met de meeste vulkanen, er zijn er meer dan vierhonderd, waarvan 129 actief.

Wat gebeurt er precies tijdens een uitbarsting?

Bij al bestaande vulkanen zit de kraterpijp verstopt met eerder naar boven gekomen lava, dat de uitgang blokkeert. Hierdoor neemt de druk van het magma enorm toe. Vaak zullen de mensen in de buurt van de vulkaan een onderaards gerommel horen en vaak hangt er een rookwolk boven de krater. Dit is een teken om de in de buurt van de vulkaan wonende mensen te evacueren, wat je ook vaak op het nieuws hoort. Vervolgens begint de grond op en rond de vulkaan hevig te trillen. Als er harde knallen klinken is de lavaprop uit de kraterpijp gevlogen. Nu is de druk van de ketel en worden stenen en as de lucht in geslingerd. De gloeiend hete stenen, die wel een meter groot kunnen zijn, worden “vulkanische bommen” genoemd en kunnen meters de lucht in worden geslingerd. De asregen daarentegen is zo licht, dat deze soms pas kilometers verderop neerkomt. Als de kraterpijp vrij is, kan het magma vrij naar buiten stromen (wanneer het buiten is, heet het dus lava). De temperatuur hiervan ligt maarliefst tussen de 600 en 1200 graden Celsius, waardoor alles onderweg wordt verschroeid. De bovenste laag van de lavastroom koelt snel af, maar daaronder kan de lava nog een tijd door blijven stromen. Als uiteindelijk ook de lava in de kraterpijp stolt, raakt deze weer verstopt en is de vulkaan weer rustig voor zo lang als het duurt.

Gevaarlijk?

Vulkaan-uitbarstingen zijn een natuurverschijnsel, waar je zeker respect voor mag hebben. Bij erupties in het verleden zijn er diverse keren behoorlijk wat slachtoffers gevallen. Record moment is de uitbarsting van de Tambori in Indonesië in 1815 geweest, waarbij maar liefst negentigduizend doden vielen. Toch zou het veel gevaarlijker zijn als ze niet zouden uitbarsten, omdat vulkanen als het ware een ventiel vormen om de overdruk in de aarde kwijt te raken. Door de geschiedenis heen hebben vulkaan-uitbarstingen mensen nooit weerhouden om er in de buurt te gaan wonen. In het verleden waren het juist vaak geliefde woongebieden, omdat de vulkanische as, die tijdens een uitbarsting in een grote straal rond de vulkaan neerslaat, de grond meestal bijzonder vruchtbaar maakt. Ook voor een vakantie laten de meeste mensen zich niet weerhouden door slapende dan wel actieve vulkanen te bezichtigen. Het in de Verenigde Staten populaire vakantieoord Hawaï is een hotspot, en ook de voor de Nederlanders en Belgen geliefde vakantiebestemming de Canarische eilanden is er een.