Het ongelijk van twee filosofische stromingen
Plicht of doel
Sinds de eerste Griekse filosofen is er eigenlijk een tweestrijd gaande tussen de doelen- en plichtenleer. Of om het met Griekse termen te zeggen deontologie (plichten) en teleologie(doelen). Waarbij tele niet komt van de aanduiding ver, zoals in telefoon of televisie, maar van telos het Griekse woord voor doel. Terwijl deon dus letterlijk uit het Grieks komt en plicht betekent. Je zou de teleologie ook kunnen samenvatten tot:
Het doel heiligt de middelen.
Terwijl de deontologie samengevat uitkomt op:
Behandel anderen zoals jij behandeld wilt worden.
Het doel
Voor veel mensen geldt dat zij een doel nastreven in hun leven. Voor sommige is het doel volledig gericht zijn op jezelf, een soort van hedonisme. (Hèdonè betekent genot in het Grieks.) Hoewel het doel van veel mensen vaker het ontwijken van pijn is dan het zoeken van genot. Dat is ook wel logisch als je bedenkt dat pijn een leermiddel is voor het menselijk lichaam. Pijn is een middel van ons lichaam om ons te leren gevaar te vermijden. Bijvoorbeeld leer goed lopen, want vallen doet pijn. Doe wat je ouders zeggen, want hun afkeuring doet pijn.
De meeste mensen leven dan ook vanuit de teleologie, zou je kunnen stellen. Dat gaat bij sommige mensen zelfs zover dat ze menen dat als hun bedoelingen goed zijn het niet uitmaakt wat de resultaten zijn.
Het probleem bij deze gedachtengang dat mijn bedoelingen de resultaten rechtvaardigen is echter dat ons brein vaak pas achteraf een verklaring geeft voor de motivatie achter mijn gedrag. Ik praat mijn gedrag dus goed. Op welke manier ik mijn gedrag goed praat hangt dan ook nog eens samen met welke politiek correcte verklaring ik ken die past bij mijn gedrag. Mijn verklaring wordt dus ook nog eens bepaald door wat mijn omgeving erkent als een positieve rechtvaardiging voor mijn gedrag. Dan krijg je dus de gedachtengang:
Ik stal dat brood, omdat ik honger had, want ik had al vijf dagen niet gegeten.
Of:
Ik heb dat brood gestolen, omdat mijn vrienden vonden dat ik moest bewijzen dat ik mij niet laat leiden door de regels van de maatschappij.
Of:
Ik stal dat brood, omdat mijn kinderen honger leden. Ik ben mijn baan namelijk verloren en heb nog geen nieuw werk kunnen vinden.
Maar geen van deze verklaringen maakt duidelijk of ik de gevolgen van mijn gedrag voor alle betrokkenen heb overzien. Want misschien leidt er nu een ander kind honger, omdat ik het brood heb gestolen om zo mijn vrienden iets te bewijzen.
Het doel dat ik heb heiligt dus niet altijd de middelen en zeker niet de resultaten.
⬇ Index
Mijn plicht
Maar ook de plichtenleer gaat ten onder aan het feit dat ons brein alles kan verklaren. Zelfs de eis van Kant dat je alleen iets moet doen als je vindt dat het correct gedrag is voor iedereen gaat mank aan ons brein. Want hoe vaak zegt ons brein dan niet gewoon:
Ik dacht dat iedereen dat wel zou willen doen.
als wij om een verklaring voor ons gedrag gevraagd worden.
Met een brein dat altijd naderhand op zoek gaat naar een verklaring voor ons gedrag, afhankelijk van wie ons de vraag stelt is zowel een plichten- als doelenleer volkomen zinloos.
Andere aanpak
Misschien wordt het dan ook wel tijd dat we gewoon erkennen dat we soms gedrag vertonen dat meer veroorzaakt wordt door invloeden uit onze omgeving, dan door wat we zelf willen. Hoevaak worden we niet boos op andere mensen, omdat we denken dat we boos moeten worden. Bijvoorbeeld als iemand ons werk steelt en uitgeeft als zijn eigen werk. Dan zal de ene vinden vanuit de deontologie dat hij boos moet worden, omdat het zijn plicht is de ander te leren zich te gedragen. Terwijl een ander vanuit de teleologie kan stellen dat hij niet boos hoeft te worden, omdat hij daardoor macht krijgt over de ander zodat hij hem kan chanteren en manipuleren. Dat chanteren is dan volkomen terecht als je de ander dan iets laat doen wat gericht is op een goed doel. Iets waarvan de deontologie zou zeggen dat het negatief is, omdat je anderen niet mag chanteren, want chanteren is iets negatiefs.
In zekere zin moeten we dan ook niet een doelen- of plichtenleer hebben, maar een mensenleer, als je het tenminste zo wilt noemen. We moeten toe naar de situatie dat het niet gaat om de rechtvaardiging van ons gedrag, maar om het zelf begrijpen van ons gedrag ( Hoewel dit natuurlijk een zeer teleologische gedachtengang is, ik stel namelijk een doel. ) Want er zijn momenten waarop ons negatief bedoelde gedrag positieve gevolgen heeft. Zoals dat Chinese gezegde stelt:
De boom moet de storm dankbaar zijn, want daardoor leert hij sterker te wortelen.
Terwijl er ook momenten zijn waarop ons positief bedoelde gedrag negatieve gevolgen heeft, wat je terug vindt in het Chinese gezegde:
Geef een man een vis en je voedt hem voor één dag. Leer hem vissen en je voedt hem voor de rest van zijn leven.
Als je iemand te eten geeft, dan maak je hem afhankelijk van je goedheid. Dat kan toch niet positief genoemd worden. Zelfs niet als je gelooft dat je om in de hemel te komen aalmoezen moet geven.
Zinvoller
Vanwege deze tegenstrijdigheid in het menselijk brein, dat we vaak niet weten waarom we iets doen maar wel alles goed of slecht kunnen verklaren, is het zinvoller om een andere aanpak te kiezen. Het is waarschijnlijk zinvoller om op zoek te gaan naar de werkelijke motivatie achter ons gedrag. Vertonen we ons gedrag omdat dat door anderen van ons verwacht wordt of omdat de situatie dat aan ons oplegt of omdat we er in vrijheid voor gekozen hebben. Dat is waarschijnlijk een menselijker benadering van ons gedrag, dan kijken of het past binnen een doelstelling of plicht.
⬇ Index
Extra
Afbeeldingen
Doel oorsprong onbekend
Index van koppen
Plicht of doel
Het doel
Mijn plicht
Andere aanpak
Zinvoller
Extra
Afbeeldingen
Index van koppen